วันพฤหัสบดีที่ 13 กันยายน พ.ศ. 2561
กำเนิดนิกายในพุทธศาสนาเถรวาท
1. ความเป็นมาของพุทธศาสนา
พระโคตมพุทธเจ้า หรือ พระพุทธเจ้าองค์ปัจจุบัน มีพระนามเดิมว่า
เจ้าชายสิทธัตถะ เป็นพระโอรสของพระเจ้าสุทโธทนะและพระนางสิริมหามายา
ประสูติในราชตระกูลศากยวงศ์ แห่งกรุงกบิลพัสดุ์ พระองค์ทรงออกผนวชเมื่อพระชนมายุ 29 พรรษา บำเพ็ญเพียรอยู่ 6 ปี
จึงตรัสรู้เมื่อพระชนมายุ 35 พรรษา และทรงประกาศพระศาสนาอยู่
45 ปี จึงเสด็จปรินิพพานเมื่อพระชนมายุได้ 80 พรรษาซึ่งเป็นการเริ่มต้นของการนับปีพุทธศักราช
หลังจากพระพุทธเจ้าตรัสรู้แล้ว ได้เสด็จไปโปรดพระปัญจวัคคีย์ ณ
ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน แขวงเมืองพาราณสี พระองค์ตรัสธัมมจักกัปปวัตตนสูตร
เป็นปฐมเทศนาแก่พระปัญจวัคคีย์ เมื่อจบพระธรรมเทศนา
ดวงตาเห็นธรรมอันปราศจากธุลีมลทิน จึงเกิดขึ้นแก่พระโกณฑัญญะ
จนทำให้บรรลุเป็นพระโสดาบัน พระโกณฑัญญะจึงกราบทูลขออุปสมบทในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 ซึ่งนับเป็นพระสงฆ์องค์แรกในโลก
และพระรัตนตรัยจึงเกิดขึ้นในโลกเช่นกันในวันนั้น ต่อมา พระองค์ได้ทรงแสดงธรรมอื่น
ๆ เพื่อโปรดพระปัญจวัคคีย์ที่เหลืออีก 4 องค์
จนบรรลุเป็นพระโสดาบันทั้งหมด หลังจากพระปัญจวัคคีย์บรรลุเป็นพระโสดาบันหมดแล้ว
พระองค์ทรงแสดงธรรมอนัตตลักขณสูตร ซึ่งทำให้พระปัญจวัคคีย์บรรลุเป็นพระอรหันต์ทั้งสิ้น
ต่อจากนั้น พระองค์ได้เสด็จไปแสดงธรรมโปรดพระยสะและพวกอีก 54
ท่าน จนบรรลุเป็นพระอรหันต์ทั้งหมด
ในครั้งนั้นจึงมีพระอรหันต์รวมทั้งพระองค์ด้วยทั้งสิ้น 61
พระองค์ พระพุทธเจ้าจึงพระดำริให้พระสาวกออกประกาศศาสนา
โดยมีพระปฐมวาจาในการส่งพระสาวกออกประกาศศาสนาว่า ดูก่อนพระภิกษุทั้งหลาย
เราหลุดพ้นจากบ่วงทั้งปวง ทั้งที่เป็นของทิพย์ และของมนุษย์
แม้พวกเธอได้หลุดพ้นจากบ่วงทั้งปวงทั้งของทิพย์และของมนุษย์เช่นกัน
พวกเธอจงเที่ยวไปเพื่อประโยชน์ และความสุขแก่มหาชน เพื่ออนุเคราะห์ชาวโลก
เพื่อประโยชน์เกื้อกูล และความสุขแก่ทวยเทพและมนุษย์ พวกเธออย่าไปทางเดียวกัน 2 รูป จงแสดงธรรมให้งามในเบื้องต้น ในท่ามกลางและในที่สุด
จงประกาศพรหมจรรย์ พร้อมทั้งอรรถและพยัญชนะให้ครบถ้วนบริบูรณ์
สัตว์ทั้งหลายผู้มีธุลี คือ กิเลส ในจักษุเพียงเล็กน้อยมีอยู่
แต่เพราะโทษที่ยังไม่ได้สดับธรรม จึงต้องเสื่อมจากคุณที่พึงจะได้รับ
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ผู้รู้ทั่วถึงธรรมมีอยู่
แม้เราก็จักไปยังตำบลอุรุเวลาเสนานิคม เพื่อแสดงธรรม
จึงทำให้พระพุทธศาสนามีความเจริญรุ่งเรือง และแผ่ขยายไปในชมพูทวีปอย่างรวดเร็ว
ชาวชมพูทวีปพากันละทิ้งลัทธิเดิม แล้วหันมานับถือเลื่อมใสศรัทธาในพระพุทธศาสนามากขึ้นโดยลำดับและเผยแผ่ต่อมาจนถึงปัจจุบัน
1.1 พุทธศาสนาหลังพุทธปรินิพาน
เมื่อพระพุทธองค์เสด็จปรินิพพานแล้ว
พระพุทธศาสนายังเจริญในอินเดียสืบมา
ความเจริญของพุทธศาสนาขึ้นกับว่าได้รับการส่งเสริมจากผู้มีอำนาจในสมัยนั้นหรือไม่
ถ้ามีก็มีความรุ่งเรืองมาก อย่างไรก็ตาม เมื่อเวลากาลล่วงไป
ความขัดแย้งอันเกิดจากการตีความพระธรรมคำสอนและพระวินัยไม่ตรงกันได้เกิดขึ้นในหมู่พระสงฆ์
จึงมีการแก้ไขโดยมีการจัดทำสังคายนาร้อยกรองพระธรรมวินัยที่ถูกต้องไว้เป็นหลักฐานสำหรับยึดถือเป็นแบบแผนต่อไป
การสังคายนาครั้งที่ 1
การสังคายนาครั้งที่ 1 กระทำขึ้น
หลังจากพระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพพานได้ 3 เดือน ณ
ถ้ำสัตบรรณคูหา กรุงราชคฤห์ โดยพระมหากัสสปะเป็นประธาน
พระเจ้าอชาตศัตรูเป็นองค์อุปถัมภ์ พระอานนท์เป็นผู้ให้คำตอบเกี่ยวกับพระธรรม
และพระอุบาลีเป็นผู้ให้คำตอบเกี่ยวกับพระวินัย มีพระอรหันต์เข้าร่วมในการสังคายนา 500 รูป กระทำ 7 เดือนจึงแล้วเสร็จ
การสังคายนาครั้งนี้เกิดขึ้นเพราะพระสุภัททะกล่าวจาบจ้วงพระธรรมวินัยหลังพุทธปรินิพพานเพียง
7 วัน ทำให้พระมหากัสสปะ ดำริจัดสังคายนาขึ้น
ในการสังคายนาครั้งนี้ พระอานนท์ได้กล่าวถึงพุทธานุญาตให้สงฆ์ถอนสิกขาบทเล็กน้อยได้
แต่ที่ประชุมตกลงกันไม่ได้ว่าสิกขาบทเล็กน้อยคืออะไร
พระมหากัสสปะจึงให้คงไว้อย่างเดิม เมื่อสังคายนาเสร็จแล้ว พระปุราณะพร้อมบริวาร 500 รูป จาริกมายังแคว้นราชคฤห์
ภิกษุที่เข้าร่วมสังคายนาได้แจ้งเรื่องสังคายนาให้พระปุราณะทราบ
พระปุราณะแสดงความเห็นคัดค้านเกี่ยวกับสิกขาบทบางข้อและยืนยันปฏิบัติตามเดิม
ซึ่งแสดงให้เห็นเค้าความแตกแยกในคณะสงฆ์ แต่ไม่ถือว่าเป็นสังฆเภท
เนื่องจากพระปุราณะยึดถือตามพุทธานุญาตที่ทรงให้สงฆ์ถอนสิกขาบทเล็กน้อยได้
การสังคายนาครั้งที่ 2 : การแตกนิกาย
เมื่อพุทธปรินิพพานล่วงไป 100 ปี ภิกษุชาววัชชี
เมืองเวสาลี ได้ตั้งวัตถุ 10 ประการ ซึ่งผิดไปจากพระวินัย
ทำให้มีทั้งภิกษุที่เห็นด้วยและไม่เห็นด้วย จนเกิดการแตกแยกในหมู่สงฆ์
พระยสกากัณฑบุตร ได้จาริกมาเมืองเวสาลี และทราบเรื่องนี้ ได้พยายามคัดค้าน
แต่ภิกษุชาววัชชีไม่เชื่อฟัง
ภิกษุที่สนับสนุนพระยสกากัณฑบุตรจึงนำเรื่องไปปรึกษาพระเถระผู้ใหญ่ในขณะนั้นได้แก่
พระเรวตะ พระสัพกามีเถระ เป็นต้น จึงตกลงให้ทำการสังคายนาขึ้นอีกครั้ง
ภิกษุชาววัชชีไม่ยอมรับและไม่เข้าร่วมการสังคายนานี้
แต่ไปรวบรวมภิกษุฝ่ายตนประชุมทำสังคายนาต่างหาก เรียกว่า มหาสังคีติ
และเรียกพวกของตนว่า มหาสังฆิกะทำให้พุทธศาสนาในขณะนั้นแตกเป็น 2 นิกาย คือ ฝ่ายที่นับถือมติของพระเถระครั้งปฐมสังคายนาเรียก เถรวาท
ฝ่ายที่ถือตามมติของอาจารย์ของตนเรียก อาจาริยวาท อีกราว 100
ปีต่อมา สงฆ์ทั้ง 2 ฝ่ายมีการแตกนิกายออกไปอีก หลักฐานฝ่ายภาษาบาลีว่าแตกไป
18 นิกาย หลักฐานฝ่ายภาษาสันสกฤตว่า แตกไป 20 นิกาย ได้แก่
ตารางแสดงหลักฐานนิกายต่างๆที่แยกออก
หลักฐานฝ่ายบาลี
|
หลักฐานฝ่ายสันสกฤต
|
เถรวาท แยกเป็น
นิกายมหิสาสกวาท แยกเป็น
นิกายสัพพัตถิกวาท แยกเป็น
นิกายกัสสปิกวาท
นิกายสังกันติกวาท
นิกายสุตตวาท
นิกายธรรมคุตตวาท
นิกายวัชชีปุตวาท แยกเป็น
นิกายธัมมตตริกวาท
นิกายภัทรยานิกวาท
นิกายฉันนาคาริกวาท
นิกายสมิติยวาท
นิกายมหาสังฆิกะ แยกเป็น
นิกายเอกัพโยหาริกวาท แยกเป็น
นิกายพหุสสุติกวาท
นิกายปัญญัติกวาท
นิกายโคกุลิกวาท
นิกายเจติยวาท
|
เถรวาท แยกเป็น
นิกายเหมวันตวาท
นิกายสรวาสติวาท แยกเป็น
นิกายมหิศาสกวาท แยกเป็น
นิกายธรรมคุปตวาท
นิกายกาศยปิกวาท
นิกายเสาตรันติกวาท
นิกายวาตสีปุตริยวาท แยกเป็น
นิกายศันนาคาริกวาท
นิกายสามมมีติยวาท
นิกายภัทรยานิยวาท
นิกายธรรโมตตริยวาท
นิกายมหาสังฆิกะ แยกเป็น
นิกายเอกวยหาริกวาท
นิกายโลโกตรวาท
นิกายโคกุลิกวาท
นิกายพหุศรติยวาท
นิกายปัญญัตวาท
นิกายไจติกวาท
นิกายอปรเสลิยวาท
นิกายอุตรเสลิยวาท
|
การสังคายนาครั้งที่ 3
การแพร่กระจายของพระพุทธศาสนาในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช
เกิดขึ้นในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช
เพื่อกำจัดพวกเดียรถีย์ปลอมบวชในพระพุทธศาสนา มีพระโมคคัลลีบุตรติสสะเป็นประธาน
ใช้เวลา 9 เดือนจึงสำเร็จ ในการสังคายนาครั้งนี้
พระโมคคัลลีบุตรติสสะ ได้แต่งกถาวัตถุขึ้น เพื่ออธิบายธรรมให้แจ่มแจ้งหลังจากการสังคายนาสิ้นสุดลง
พระเจ้าอโศกฯได้ส่งสมณทูต 9 สายออกเผยแผ่พระพุทธศาสนา
คือคณะพระมัชฌันติกเถระ ไปแคว้นแคชเมียร์และแคว้นคันธาระคณะพระมหาเทวะ ไปมหิสกมณฑล
ซึ่งคือ แคว้นไมซอร์และดินแดนลุ่มแม่น้ำโคธาวารี ในอินเดียใต้ปัจจุบันคณะพระรักขิตะ
ไปวนวาสีประเทศ ได้แก่ แคว้นบอมเบย์ในปัจจุบันคณะพระธรรมรักขิตะ ไปอปรันตกชนบท
แถบทะเลอาหรับทางเหนือของบอมเบย์คณะพระมหาธรรมรักขิตะ
ไปแคว้นมหาราษฎร์คณะพระมหารักขิตะ ไปโยนกประเทศ ได้แก่แคว้นกรีกในเอเชียกลาง
อิหร่าน และเตอร์กิสถานคณะพระมัชฌิมเถระ ไปแถบเทือกเขาหิมาลัย คือ
เนปาลปัจจุบันคณะพระโสณะ และพระอุตตระ ไปสุวรรณภูมิ ได้แก่ ไทย พม่า มอญ
พระพุทธศาสนา เดิมทีไม่มีนิกาย เช่น พระพุทธศาสนา
ก่อนทำสังคายนาครั้งที่ ๒ ยังไม่มีนิกาย แต่เมื่อพูดถึงความเห็นแตกแยกกัน
ก็เริ่มเกิดตั้งแต่ภายหลังที่พระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพพานได้ 7 วัน
ซึ่งเป็นเหตุให้พระมหากัสสปะชุมนุมสงฆ์ทำสังคายนาครั้งที่ ๑
ครั้นถึงสังคายนาครั้งที่ 2 สงฆ์ได้แยกออกเป็นสองคณะอย่างชัดเจนคือ ฝ่ายเถรวาท
และฝ่ายอาจาริยวาท ซึ่งเป็นนิกายขึ้นแล้ว
แต่ยังไม่มีชื่อเรียกเป็นทางราชการทางประวัติศาสตร์ เช่น ทำการสังคายนาของพระเจ้าอโศกมหาราช
และของพระเจ้ากนิษกะ เกิดเป็นนิกายฝ่ายใต้ นิกายฝ่ายเหนือ
หรือเรียกหีนยานมหายานจนบัดนี้ ซึ่งแต่ละนิกายก็มีนิกายย่อยออกไปอีก
2.
มูลเหตุให้เกิดนิกายเกิดขึ้นในพระพุทธศาสนา
การประชุมทำสังคายนาในครั้งที่ 2
นี้เกิดขึ้นหลังจากพุทธปรินิพพานแล้ว 100 ปี
สาเหตุที่นำไปสู่การสังคายนา คือ ภิกษุชาวแคว้นวัชชีจำนวนมากจงใจละเมิดพระวินัย
คือ สิกขาบทอันมีมาในพระปาติโมกข์ 10 ประการคือ
1. สิงคิโลณกัปปะ เก็บเกลือเอาไว้ปรุงอาหารฉันได้ (ผิด
เพราะสะสมอาหาร ปรับอาบัติปาจิตตีย์)
2. ทวังคุลกัปปะ
ฉันโภชนะเมื่อเวลาบ่ายตอนที่ตะวันล่วงไปแล้ว 2 องคุลีได้
(ผิด เพราะฉันโภชนะในเวลาวิกาล ปรับอาบัติปาจิตตีย์)
3. คามันตรกัปปะ ภิกษุฉันเสร็จแล้วเข้าไปในละแวกบ้าน
ฉันโภชนะอีกซึ่งเป็นอาหารเหลือได้ (ผิด เพราะฉันอาหารพร่ำเพรื่อ คือฉันแล้วฉันอีก
ปรับอาบัติปาจิตตีย์)
4. อาวาสกัปปะ มีสีมาเดียวกัน
แต่ทำอุโบสถไม่พร้อมกันได้ (ผิด เพราะไม่สามัคคีกัน ปรับอาบัติทุกกฏ)
5. อนุมติกัปปะ สงฆ์ยังไม่พร้อม อาจทำสังฆกรรมไปก่อนได้
ผู้มาทีหลังจึงขออนุมัติ (ผิด เพราะให้ทำฉันทะมาก่อนแล้วยจึงทำสังฆกรรม
ปรับอาบัติทุกกฎ)
6. อาจิณณกัปปะ
ประพฤติตนตามธรรมเนียมที่อาจารย์เคยประพฤติมาได้ (ผิด
เพราะความประพฤติบางอย่างถือว่าไม่สมควร)
7. อมถิตกัปปะ นมสดที่แปรสภาพแต่ยังไม่ถึงความเป็นนมส้ม
ภิกษุฉันอาหารแล้วจะดื่มนมอันเป็นของเหลือ (อนติริตตะ) ได้ (ผิด เพราะโภชนะอันเป็นอนติริตตะ)
8. ชโลคิงปาตุง
ดื่มสุราอย่างอ่อนที่ยังไม่ถึงความเป็นน้ำเมาได้ (ผิด เพราะดื่มสุราและเมรัย
ปรับอาบัติปาจิตตีย์)
9. อทสกัง นิสีทนัง ใช้ผ้าปูที่นั่งไม่มีชายได้ (ผิด
เพราะละเมิดบัญญัติที่ให้ภิกษุต้องนั่งผ้าปูที่มีชาย ปรับอาบัติปาจิตตีย์)
10. ชาตรูปรชตัง รับเงินและทองได้ (ผิด
เพราะห้ามมิให้ภิกษุรับเงินและทอง ปรับอาบัติปาจิตตีย์)
ในคราวนั้น พระยสกากัณฑบุทต ชาวเมืองปาฐา จาริกมาถึงเมืองเวสาลี
เห็นพวกภิกษุชาววัชชีประพฤติผิดบัญญัติ 10 ประการ
จึงได้นำเอาเรื่องนี้ไปแจ้งแก่พระเถระหลายรูป ในที่สุดพระเถระทั้งหลายก็เห็นพ้องกันว่าควรจะชักชวนภิกษุชาวเมืองปาวาและ
ภิกษุชาวเมืองอวันตี มาประชุมทำสังคายนา และการทำสังคายนาครั้งที่ 2 ก็เกิดขึ้นในที่สุด
การทำสังคายนาครั้งที่ 2 นี้ ทำที่วาลิการาม เมืองเวลาสี แคว้นวัชชี ประเทศอินเดีย
พระอรหันต์เข้าร่วมประชุมจำนวน 700 รูป พระสัพพกามีเถระ
เป็นองค์ประธานฝ่ายสงฆ์และเป็นองค์วิสัชนา พระเรวตเถระเป็นองค์ปุจฉา
พระเจ้ากาลาโศกราช
กษัตริย์ผู้ครองแคว้นมคธและวัชชีเป็นองค์อุปถัมภกและเป็นประธานฝ่ายฆราวาส
ใช้เวลาทำสังคายนาครั้งนี้ 8 เดือนจึงเสร็จ
ในการประชุมสังคายนาครั้งนี้มติในที่ประชุมสงฆ์ตัดสินว่า
การที่ภิกษุชาววัชชีประกาศวัตถุ 10 ประการนั้นผิดทุกข้อ
ซึ่งถือว่าเป็นบัญญัติที่หลีกเลี่ยงคำสอนของพระบรมศาสดา เมื่อมติออกมาเช่นนี้
จึงเป็นผลให้ภิกษุชาววัชชีประมาณ 700 รูป แยกตัวออกไป
ไม่ยอมปฏิบัติตามหลักพระวินัยเดิมที่พระเถระผู้ใหญ่กำหนดในการทำสังคายนาครั้งนี้
และมีภิกษุอื่น ๆ ที่เห็นด้วยกับพวกภิกษุวัชชีบุตรอีกรวมแล้วประมาณ 10,000 รูป จากนั้นก็พากันจัดทำสังคายนาขึ้นใหม่ เรียกว่า “มหาสังคีติ”
ประกาศชื่อของพวกตนว่า “มหาสังฆิกะ” ซึ่งแปลว่า พวกมากหรือหมู่ใหญ่
นัก ปราชญ์ทางพระพุทธศาสนาเชื่อว่า กลุ่มมหาสังฆิกะ
เป็นกลุ่มที่เป็นต้นกำเนิดนิกายมหายาน เพราะเป็นกลุ่มที่ประกาศแยกออกมาอย่างชัดเจน
แล้วมาร่วมกันรจนาพระธรรมในความหมายใหม่ว่า ธรรมนั้นเป็นพาหนะใหญ่
ช่วยขนเอาสรรพสัตว์ได้อย่างกว้างขวาง ไม่ยอมถอนวัตถุ 10 ประการ และยึดถือหลักปฏิบัติตามมติและทิฐิของครูอาจารย์เป็นสำคัญ
จึงกลายเป็นฝ่าย อาจริยวาท (อาจริยวาทิน) แล้วเรียกพวกตนว่า “มหายาน”
และเรียกฝ่ายตรงกันข้ามว่า “เถรวาท” หรือ “หีนยาน”
ดังนั้นผลของการทำสังคายนาครั้งที่ 2
นี้ทำให้พระพุทธศาสนาแยกออกเป็น 2 นิกายใหญ่ ๆ คือ
กลุ่มเถรวาทหรือหีนยาน กับกลุ่มอาจริยวาทหรือมหายาน และทั้ง 2 นิกายนี้ก็ยังแยกออกเป็นนิกายย่อย ๆ อีก กล่าวคือ
1. กลุ่มเถรวาท บางทีเรียกว่า “สถวีร” แยกเป็นนิกายย่อย
ๆ อีก 16 นิกาย (รวมทั้งนิกายเดิมคือ สถวีร)
2. กลุ่มอาจาริยวาท หรือบางทีเรียกว่า “มหาสังฆิกะ”
แยกออกเป็นนิกายย่อย ๆ อีก 10 นิกาย (รวมทั้งนิกายเดิมคือ
มหาสังฆิกะ)
เมื่อพุทธศักราชล่วงไปได้ประมาณ 1,000 ปี ฝ่ายมหายานได้หันเหลัทธิและทิฐิของตนไปผสมผสาน
และปะปนกับลัทธิท้องถิ่นที่เผยแผ่เข้าไปถึงบ้าง ผสมผสานกับลัทธิในศาสนาอื่นบ้าง
เช่น ศาสนาพราหมณ์ (ฮินดู) เป็นต้น จึงเป็นเหตุให้เกิดลัทธิใหม่ขึ้น เช่น
ลัทธิโยกาจาร เป็นลัทธิที่ผสมผสานระหว่างลัทธิพุทธกับตันตระของพราหมณ์ จนกลายเป็น
“พุทธตันตรยาน” และ “วัชรยาน” ซึ่งเป็นพุทธศาสนาอีกแบบหนึ่ง ซึ่งจะเห็นได้ในทิเบต
ที่รู้จักในชื่อว่า ลัทธิลามะของทิเบต
ได้กล่าวมาแล้วว่านิกายเกิดขึ้น
เพราะความเห็นเกี่ยวกับวินัยหรือหลักธรรมในศาสนาของตนไม่ตรงกัน
นี่เป็นเพียงสาเหตุหนึ่งเท่านั้น สาเหตุที่สำคัญอีกสองประการ คือ
สภาพแวดล้อมของสังคมเกี่ยวกับดิน ฟ้า อากาศ และความนึกคิดเกี่ยวกับจารีตประเพณีที่แตกต่างกันออกไป
ความเข้าใจพระพุทธพจน์ต่างกัน
การหันเข้าหาความสะดวกล้วนเป็นบ่อเกิดแห่งการแตกแยกจนเกิดเป็นนิกายขึ้น
สำหรับพระพุทธศาสนานอกจากสาเหตุดังกล่าวแล้ว
ยังมีหลักฐานในพระไตรปิฏกซึ่งเป็นสาเหตุให้เกิดความคิดเห็นไม่ตรงกัน
จนเกิดเป็นนิกาย คือ
1. ในมหาปรินิพพานสูตร พระพุทธพจน์ที่ว่า “อานนท์เมื่อหมดเราแล้ว
ธรรมวินัยที่เราทรงสอนไว้ เป็นศาสดาแทนเรา และว่าสงฆ์ปรารถนา
ก็เพิกถอนสิกขาบทเล็กน้อยได้”
ภิกษุที่เคร่งครัดในธรรมวินัยที่เรียกว่าอนุรักษ์นิยมเห็นว่าไม่สมควรเพิกถอนสิกขาบทใด
ๆ ทั้งสิ้น คำสอนมีอย่างไรก็ปฏิบัติอย่างนั้น แต่ภิกษุบางรูปเห็นว่า
สมควรจะมีการเพิกถอนสิกขาบทที่ไม่สำคัญได้บ้าง เพื่อความแผ่ไพศาลแห่งศาสนา (เช่น
คดีฝ่ายมหายาน) และเหมาะสมกับสังคมทันสมัย
2. ในมหาปรินิพพานสูตร เช่นเดียวกันกับในข้อ 1
หลักตัดสินพระธรรมวินัยที่เรียกว่า มหาประเทศ 4 คือ
1. สิ่งใดไม่ได้บัญญัติไว้ว่าควร แต่เข้ากันได้กับสิ่งที่ไม่ควร
ขัดกับสิ่งที่ควร สิ่งนั้นไม่ควร
2. สิ่งใดไม่ได้บัญญัติไว้ว่าควร แต่เข้ากันได้กับสิ่งที่ไม่ควร
สิ่งนั้นควร
3. สิ่งใดไม่ได้ทรงบัญญัติไว้ว่าควร แต่เข้ากันได้กับสิ่งที่ไม่ควรขัดกับสิ่งที่ควร
สิ่งนั้นไม่ควร
4. สิ่งใดไม่ได้ทรงบัญญัติไว้ว่าไม่ควร แต่เข้ากันกับสิ่งที่ควร
ขัดต่อสิ่งไม่ควร สิ่งนั้นควร นี่เองที่ทำให้ตีความในหลักธรรมแตกต่างกันออกไป
เพราะพระพุทธพจน์ คือพระบาลีนั้นเป็นคำสั้น ๆ ซึ่งพระบาลีนั้นมีปัญหาว่า คำนั้น ๆ
หมายความโดยละเอียดอย่างไร เช่น คำว่ากาลโภชน์ การฉันอาหารในกาลไม่มีปัญหาว่า
ตั้งแต่เวลาไหนถึงไหน แต่มาภายหลังพุทธกาล ฝ่ายเถรวาทอธิบายว่า กาลโภชน์- กาล
หมายถึง ตั้งแต่รุ่งอรุณจนถึงเที่ยงวัน
แต่ฝ่ายอาจาริยวาทตีความว่าตั้งแต่อาทิตย์ขึ้นจนถึงพระอาทิตย์ตก เป็นกาลโภชน์ฉันอาหารได้พ้นจากนั้นเป็นเวลาวิกาล
ฉันมิได้เป็นตัวอย่าง วินัยก็ดี ธรรมะก็ดี บางข้อในสมัยพุทธกาลไม่เป็นปัญหา
แต่ตกมาหลังพุทธกาล ถ้าคำอธิบายของพระอรรถกถาจารย์ก็ดี
พระฏีกาจารย์ก็ดีหรือพระเกจิอาจารย์ก็ดี ไม่ปรากฏในคัมภีร์
ธรรมหรือวินัยข้อนั้นก็มีการตีความกัน เช่น เรื่อง กาล วิกาล
เกี่ยวกับพระวินัยดังกล่าวแล้ว ยิ่งเกี่ยวกับธรรมะยิ่งเกิดเป็นปัญหามาก เช่น
คำว่าสติ กับสัมปชัญญะ สติมาในธรรมหลายหมวดการตีความหมายหมวด มี 2 ทาง คือ
ตีตามที่มาในหมวดธรรมนั้น ๆ อย่างหนึ่ง ตีตามที่ตนเข้าใจอย่างหนึ่ง
สัมปชัญญะมาในที่ต่าง ๆ น้อยแห่งกว่า สติ ความหมายก็สั้น เมื่อเกิดปัญหา สัมปชัญญะ
คือความรู้ตัว คือรู้อย่างไร ก็จำเป็นต้องอธิบายตามความเข้าใจของผู้อธิบาย
ซึ่งนักธรรมด้วยกันก็อธิบายใกล้เคียงกันบ้างเหมือนกันบ้าง ต่างกันไปบ้าง
จนบางทีผู้มีความสงสัยหัวข้อธรรมนั้น ๆ ไม่อาจปลงใจว่าของใครถูก
เมื่อเกิดปัญหาวินัยหรือธรรมะในคัมภีร์ขึ้นผู้เป็นคณาจารย์หรือหัวหน้าอธิบายอย่างไร
ลูกศิษย์ก็เชื่อตามถ้าผู้เป็นอาจารย์อีกคณะหนึ่งอธิบายไปอีกอย่างหนึ่ง
ลูกศิษย์ก็เชื่อตามอาจารย์ ความเห็นไม่ตรงกัน ปฏิบัติไม่ตรงกันก็เกิดขึ้น
ยิ่งถ้าผู้มีอำนาจ เช่นพระมหากษัตริย์ เป็นผู้ทรงสนับสนุนทำสังคายนา
เหมือนพระเจ้าอโศกมหาราช และพระเจ้ากนิษกะเป็นตัวอย่าง นิกายหรือสาขาของนิกาย
เหมือนกับพรรคการเมืองของชาวบ้าน ครั้งหนึ่ง
เมื่อพระพุทธเจ้าประทับที่ป่าประดู่ลาย
เมืองโกสัมพีพระพุทธเจ้าทรงประทับเป็นประธานท่ามกลางสงฆ์ ทรงกำใบประดู่ลายจำนวนหนึ่งแล้วรับสั่งถามภิกษุว่า
ใบประดู่ที่พระองค์กำอยู่กับใบประดู่ลายที่อยู่บนต้นไหนจะมากกว่ากัน
ภิกษุทราบทูลว่าประดู่บนต้นมีมากกว่า
พระพุทธเจ้ารับสั่งว่าคำสอนของพระองค์ก็เช่นเดียวกัน ที่สอนมีน้อยกว่าที่ไม่สอน
เพราะอะไร เพราะคำสอนที่ไม่เป็นไปเพื่อประโยชน์ คือความประพฤติอย่างพรหม
เป็นต้นว่าความเบื่อหน่าย ความสิ้นกำหนัด ความดับ ความสงบ ฯลฯ
พระองค์ไม่ทรงสอนทั้ง 3 ประเด็นที่ยกมานี้แสดงให้เห็นว่า
การอธิบายวินัยบางสิกขาบทหัวข้อธรรมให้เข้ากัน กับชีวิตประจำวันได้นั้นยาก
ที่จะให้ตรงกันได้ เพราะตัวอย่างตามคัมภีร์นั้นเป็นเรื่องราวในอดีต
ซึ่งมีสภาพแวดล้อมไม่เหมือนกับปัจจุบัน
เรื่องราวในคัมภีร์เป็นเพียงส่วนประกอบในการอธิบาย ที่จะให้เข้าใจจริง ๆ
ต้องเข้าใจวินัยหรือธรรมข้อนั้น ๆ โดยตลอด นี่พูดถึงผู้อธิบาย
ผู้รับก็ต้องมีพื้นสภาพแวดล้อมพอที่จะรับฟังใฟ้เข้าใจได้ด้วย จึงจะสำเร็จประโยชน์การถกเถียงกัน
มีความเห็นไม่ตรงกันในการตีความหมายหัวข้อธรรมะบางข้อ ย่อมมีขึ้นได้เสมอ
ซึ่งเรียกอย่างภาษาวัดว่าทิฏฐิไม่เสมอกัน ตามภาวะของปุถุชน
ก็เกิดเรื่องทำนองคนตาบอดคลำช้างขึ้น
พระพุทธศาสนา
ถือกำเนิดขึ้นครั้งแรก เมื่อพระพุทธเจ้าทรงแสดงพระธัมมจักกัปปวัตนสูตร ปฐมเทศนา
หรือ เทศนาครั้งแรกของพระพุทธศาสนา ต่อปัญจวัคคีย์ทั้ง
5และเมื่อมีผู้รู้ตามธรรมที่พระองค์ทรงแสดง และทูลขอบรรพชา พระสาวกรูปแรก
คือพระอัญญาโกณทัญญะ ซึ่งเหตุการณ์นี้ เรียกได้ว่า เป็นก้าวแรกของพระพุทธศาสนาพระพุทธศาสนา
ไม่ว่าจะในยุคพุทธกาล พระพุทธเจ้า และพระอรหันต์สาวก ได้นำกงล้อแห่งธรรม
ให้หมุนไปทั่ว ชมพูทวีป หรือยุคหลังพุทธปรินิพพาน พระสาวกยุคหลังก็นำสืบต่อพระศาสนามา
พระพุทธศาสนา ได้ก้าวข้ามกาลเวลา อันยาวนาน
ยังสรรพสัตว์มากมายให้ได้ดื่มรสอมฤตธรรม หมู่ชนมากหลายที่มีปัญญา
มีความเห็นถูกต้อง เป็นสัมมาทิฏฐิ น้อม รับเอาพระพุทธศาสนา หรือ พุทธธรรม
เข้ามาไว้ในใจของตน นำธรรมมาประพฤติปฏิบัติ
กาลเวลาผ่านไป สรรพสิ่งทั้งหลายย่อมอยุ่ในกฏแห่งอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา
แม้พระพุทธศาสนา ก็เปลี่ยนแปลง ตนเอง ไปตามสภาวะการของโลก จากหลักธรรมดั้งเดิมที่สุด
( Early Buddhism ) ก็แยกขยายออกไปเป็นกิ่งแขนง สาขา
มากมาย โดยคณาจารย์ในพระศาสนาบางท่าน ถือเอาพระพุทธพจน์
ที่อนุญาตให้เพิกถอนสิกขาบทเล็กน้อยได้บ้างซึ่งเป็นการวิบัติจาก ศีลสามัญญตา
บางครั้งเป็นทิฏฐิสามัญญตา ทำให้แตกแยกจากคณะสงฆ์ที่สืบมาจากพระพุทธศาสนา
ดั้งเดิมจากความวิบัติ ความแตกต่างกันในเรื่องของศีลสามัญญตา
และการอ้างเอาพุทธพจน์ ที่ทรงอนุญาตให้เพิกถอนสิกขาบท ได้บ้าง
กลุ่มพุทธศาสนิกที่แยกตนออกไปจากพระพุทธศาสนาดั้งเดิม
ก็เริ่มคิดค้นหลักธรรมบางประการ เพื่อให้เข้ากันกับ ยุคสมัย บ้างก็เพื่อต่อสู้กับลัทธิศาสนาอื่นๆ
หลักธรรมที่คิดค้นใหม่นั้น ก็ได้ถูกยกเข้าสู่พุทธวจนะ ยกพระสูตรที่ไม่มีใน
พระพุทธศาสนา ดั้งเดิม ขึ้นเป็นพุทธพจน์ ยกพระวินัยใหม่
ขึ้นเป็นพุทธพจน์ขึ้นสู่สังคีติของพวกตนความแตกต่างเหล่านี้ทำให้เกิดการแตกแยกออกจากพระพุทธศาสนาดั้งเดิมกลายเป็นพุทธศาสนาในแบบอื่นๆ
แตกแยก เป็นนิกายอย่างชัดเจน เมื่อราวๆ พุทธศตวรรษที่ 5-6 เรียกกันว่า
มหายานนับจากนั้นอีกไม่นาน ราวๆพุทธศตวรรษที่ 10 พระพุทธศาสนาแบบเน้นเอาอำนาจภายนอก
ยกพระโพธิสัตว์ กลายเป็น เหมือนเทพเจ้า มีการสร้างคติพระพุทธ พระโพธิสัตว์มากมาย
มีมันตระ หรือมนต์แบบต่างๆ อ้างเอาพุทธคุณ อำนาจแห่ง โพธิสัตว์ มาคุ้มครองตน
จนถึงการท่องบ่นมนตราเพื่อทำให้เข้าถึงการตรัสรู้ เรียกกันว่า มนตรยาน หรือ
วัชรยานส่วนพระพุทธศาสนาดั้งเดิม
ที่พยายามรักษาหลักการเดิมของพระพุทธศาสนาในยุคแรกมากที่สุด โดยถือเอามติแห่ง
พระอรหันต์สาวกครั้งปฐมสังคายนา ที่จะไม่ยอมเปลี่ยนแปลง เพิกถอนสิกขาบทใดๆ
รักษาแนวทางเดิม นับแต่ครั้งพุทธกาล ไว้ให้คงเส้นคงวาที่สุด เรียกว่า
เถรวาทพระพุทธศาสนาได้แตกออกมากมาย เป็นหลากหลายนิกายดังที่กล่าวแล้ว
บางครั้งมีกรณีพิพาท เกิดวิวาทะระหว่างนิกายหลายครั้ง แต่ก็ไม่ถึงกับเกิดความรุนแรง
ถึงขนาดเลือดตกยางออกพระพุทธศาสนา นิกายใดๆก็ตาม ย่อมถือว่า ไม่ว่าจะนิกายใด
มีพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ มีพระรัตนตรัย เป็นสิ่งเคารพสักการะ เป็นสิ่งสูงสุด
เป็นสรณะ ดังนั้นในปัจจุบันนี้ การแบ่งแยกเรื่องนิกาย อาจจะมีอยู่โดยนิตินัย
แต่โดย ความประพฤติแล้ว นานานิกาย ย่อมร่วมมือกันเป็นบางโอกาส
พร้อมที่จะร่วมมือกัน เพื่อแนะแนวทางให้กับ สรรพ
สัตว์ทั้งหลาย
ได้เดินทางตามรอยแห่งพุทธยุคลบาท เพื่อการหลุดพ้น โดยไม่เลือก ชาติ ชั้นวรรณะ
สีผิวปราชญ์บางท่านกล่าวว่า พระพุทธศาสนา หากเปรียบเป็นตัวนก นิกายต่างๆ
ย่อมประดุจปีกทั้งสอง เถรวาท คือปีกขวา มหายาน หรือวัชรยาน คือปีกซ้าย
หากขาดปีกใดปีกหนึ่ง นกย่อมบินไปไม่ได้ ดังนั้น นกต้องมีสองปีก เพื่อพาตนเอง
ข้ามสู่ฝั่ง นิกายของพระพุทธศาสนาทั้งหลาย ก็ต้องร่วมมือกัน
เพื่อพาธรรมนาวาคือพระพุทธศาสนา ให้ไปรอดได้ พร้อมทั้งนำพา สรรพสัตว์ เข้าถึงฝั่ง
คือถึงที่สุดแห่งธรรมต้นเหตุการเกิดนิกายต่างๆสิ่งหนึ่งที่เราต้องท
าความเข้าใจก็คือ ศาสนาทุกศาสนา ล้วนมีนิกาย บางท่านอาจจะมองว่า
การที่ศาสนามีนิกายนั้น เป็น การแตกแยกของศาสนิกชน ศาสนบุคคล และในบางศาสนานั้น
นิกายในศาสนาเดียวกันก็ทะเลาะกันเอง จนถึงมีสงครามระหว่าง นิกายแต่ในความเป็นจริงแล้ว
ต้นเหตุแห่งการกำเนิดนิกายในศาสนาต่างๆนั้น มีสาเหตุหลายประการ
ซึ่งอาจสรุปได้ดังนี้
1.
ความแตกต่างกันทางความประพฤติ การถือปฏิบัติในวินัยทางศาสนาที่นักบวชหรือ ศาสนิกชนแต่ละคน ประพฤติ มีความแตกต่างกัน เช่น
การเชื่อถือตามการสอนของอาจารย์ในคณะของตนๆ ว่าเราควรปฏิบัติอย่างนั้น
เราควรปฏิบัติ อย่างนี้ โดยไม่ได้ยึดถือวินัยดั้งเดิมที่ศาสดาได้บัญญัติไว้ซึ่งอาจจะเป็นเพราะความไม่แพร่หลายทางคำสอน
ที่จะผ่านมาถึงสาวก แต่ละคนจากโดยปาก หรือพระโอษฏ์ของพระศาสดาพระองค์นั้นๆ ซึ่งสาวกรุ่นหลัง
ไม่มีโอกาสที่จะได้รับฟังโดยตรง จึงต้อง ฟังจากอาจารย์ ซึ่งอาจารย์บางท่าน
ก็อาจจะประพฤติต่างจากวินัยดั้งเดิมไปบ้าง
จึงส่งผลให้ศิษย์ประพฤติตามอาจารย์ไปด้วยพอคณะนักบวชหลายๆคณะ
มีความแตกต่างกันทางความประพฤติ ก็ไม่ยอมรับความประพฤติของนักบวชจากส านักอื่นๆ
จนเกิดการแยกเป็นนิกาย นี่อย่างหนึ่ง
2. ความแตกต่างกันทางการตีความในคำสอน ในคำสอนของพระศาสดาแต่ละท่านแต่ละพระองค์
หลังจากการ จากไปของพระศาสดาท่านนั้นๆ สาวกรุ่นหลังก็จะเกิดการตีความคำสอน
และถือปฏิบัติในลักษณะที่ต่างกัน บางท่านก็บอกว่า ศาสดาสอนอย่างนี้บางท่านก็ไยอมรับ
และถือว่า การตีความ การรู้คำสอนของศาสดาของตนนั้น ถูกต้องกว่าผู้อื่น
ก็เกิดการแยก เป็นนิกายขึ้นเช่นกันเรามามองทางด้านพระพุทธศาสนาของเราจะเห็นว่าในยุคแรกของพระพุทธศาสนานั้นพระสาวกโดยมากเป็นพระอริยบุคคล
อย่างต่างก็เป็นพระโสดาบัน ความจำเป็นในการที่จะต้องบัญญัติพระวินัยยังไม่มี
เพราะพระสงฆ์เหล่านั้น ท่านคุมความ ประพฤติของท่านอย่างบริบูรณ์ งดงาม
ด้วยมรรคและผลที่ท่านได้บรรลุหลังจากยุคแรกมาแล้ว เมื่อคณะสงฆ์ได้เติบโต
ขยายใหญ่มากขึ้น สัดส่วนของพระสงฆ์ระหว่างพระอริยบุคคล และพระปุถุชนก็มีต่างกันมากขึ้น
ดังนั้นความประพฤติไม่ดีงามหรือความประพฤติที่ไม่เหมาะสมในสายตาชาวบ้าน
จึงมีเกิดขึ้นมาบ้าง พระพุทธเจ้าเมื่อทรงทราบปัญหาที่เกิดขึ้นในแต่ละครั้ง
จึงได้ทรงบัญญัติพระวินัยเพื่อไม่ให้ปฏิบัติในสิ่งที่ไม่สมควรเหล่านั้น
ซึ่งสามารถแบ่งได้เป็น 2 ประเภท
1. พระวินัยที่เป็นปัณณัตติวัชชะ
คือ พระวินัยที่เมื่อพระสงฆ์กระท าผิดไปแล้ว มีโทษ
เฉพาะทางพระวินัยเท่านั้น
คือ ในส่วนชาวบ้านธรรมดา แม้ประพฤติในสิ่งเหล่านั้น ก็ไม่ได้ผิดอะไร
แต่เมื่อเป็นพระสงฆ์ กระทำลงไปแล้ว เป็นเรื่องผิด
2.
พระวินัยที่เป็นโลกวัชชะ คือ พระวินัยที่นอกจากความผิด เป็นโทษทางพระวินัยแล้ว
ยังเป็นโทษทางโลกอีกด้วย โดยมาก จะเกี่ยวพันกับศีลข้อที่ 1- 4
เรียกกันว่าความผิดสากล อาจจะเรียกได้ว่า เป็นความผิดทางกฏหมายทางโลก
ก็ได้ในยุคแรกของพระพุทธศาสนานั้น
พระวินัยของพระพุทธเจ้าเป็นสิ่งที่พระสงฆ์ยึดถือปฏิบัติอย่างตรงกัน ไม่มีความคลาด
เคลื่อน
เพราะอยู่ในยุคที่พระพุทธเจ้าทรงพระชนม์อยู่แต่ในภายหลังจากพระพุทธเจ้าปรินิพพานแล้ว
การปฏิบัติของพระสงฆ์ก็จะขึ้นอยู่กับคำสอนที่ได้รับจากอาจารย์ของตน ถ้าหากพระอาจารย์ของตนสอนอย่างไร
ศิษย์ก็ปฏิบัติตามนั้น เพราะไม่รู้ว่าจริงๆแล้วพระพุทธเจ้าทรงสอนอย่างไรจริงอยู่
หลังจากพุทธปรินิพพานแล้ว 3 เดือน คณะสงฆ์โดยมีพระมหากัสสปะเถระเป็นประธาน ได้ทำการสังคายนา
รวบ รวม ร้อยกรอง พระธรรมวินัยให้เป็นหมวดหมู่ เป็นหลักฐานชี้ชัดว่า อะไรเป็นธรรม
อะไรเป็นวินัย แต่การกระท าของท่านเหล่า นั้น พระสงฆ์บางกลุ่มก็ไม่ยอมรับ ท่านเหล่านั้นถือว่า
ท่านได้รู้คำสอนพระพุทธเจ้ามาอย่างไร ท่านจะถือปฏิบัติตามนั้น และก็กลายเป็นแบบอย่างให้ศิษย์ของท่าน
ปฏิบัติตาม ทำให้เกิดการปฏิบัติที่ไม่ตรงกัน กลายเป็นการแตกแยก เรียกว่า
ความวิบัติแห่ง สีลสามัญญตาในส่วนของวินัย ก็เกิดความแตกต่างกันขึ้น
และในส่วนของความเชื่อถือ การตีความพุทธพจน์ ตีความธรรมะ ก็มีความ แตกต่างกันไปอีก
ความแตกต่างทางการถือปฏิบัติตามธรรมะ หรือความรู้ธรรมะที่แตกต่างกัน เรียกว่า
ความวิบัติแห่งทิฏฐิสามัญญตาความแตกต่างทั้งการปฏิบัติและการตีความธรรมะนี้เอง
เป็นสาเหตุหนึ่งในการเกิดนิกายขึ้นมา และการเกิดนิกายใน พระพุทธศาสนายุคแรก
ที่มีความแตกต่างทางสีลสามัญญตา และทิฏฐิสามัญญตา เกิดขึ้นในสมัยราว พุทธศตวรรษ
100 ในช่วงการสังคายนาครั้งที่ 2
คณะสงฆ์บางกลุ่มที่ไม่ยอมรับมติของพระมหาเถระครั้งปฐมสังคายนาก็ดี คณะสงฆ์บางกลุ่ม
ที่มี ความเห็นทางธรรมแตกต่างจากคณะสงฆ์ดั้งเดิมก็ดีจึงแตกออกมาเป็นกิ่งก้านสาขานิกายต่างๆ
มีระบุนามในคัมภีร์กถาวัตถุว่า นิกายในพระพุทธศาสนา ที่ยังเป็นฝ่ายสาวกยาน
ยังไม่ปรากฏเป็นมหายานออกมานั้น มีถึง 18 นิกาย โดยมีนิกายเถรวาทเป็น
นิกายที่รักษาหลักการดั้งเดิมของพระพุทธศาสนาไว้ได้อย่างสมบูรณ์ที่สุดสรุปว่า
การแตกนิกาย หรือการเกิดนิกายขึ้นนั้น มาจากความแตกต่างทางการปฏิบัติทางพระวินัย
และการเชื่อถือปฏิบัติ ตามธรรมะ ที่แตกต่างกัน กลายเป็นเหตุแห่งการแตกนิกายขึ้น
นิกายเถรวาท
นิกายเถรวาท
หรือ หินยาน เป็นนิกายเก่าแก่ที่สุด ยึดถือพระธรรมวินัยเดิมอย่างเคร่งครัด
นับถือมากในไทย พม่า เขมร ลาว ศรีลังกา
เถรวาท [เถ-ระ-วาด] แปลว่า คำของพระเถระ เป็นชื่อนิกายสงฆ์ในพระพุทธศาสนา
เรียกว่า นิกายเถรวาท, คู่กับ นิกายอาจริยวาท หรือ เรียกว่า มหายาน, เดิมทีพระสงฆ์ยังไม่มีนิกาย ครั้นพระพุทธเจ้าปรินิพพานแล้วประมาณ 100 ปี
พระสงฆ์เกิดมีความเห็นขัดแย้งกันในการปฏิบัติตามพระพุทธบัญญัติ
และข้อปฏิบัติปลีกย่อย
บรรดาพระเถระจึงประชุมกันวินิจฉัยแล้วพระสงฆ์บางพวกก็ปฏิบัติตาม ฝ่ายนี้เรียกว่า
นิกายเถรวาท, ส่วนฝ่ายที่ยังทำตามอาจารย์ของตน เรียกว่า
นิกายอาจริยวาท อาจาริวาท หลังจากนั้นมาก็แยกออกไปเป็นหลายนิกาย
จนเกิดนิกายขึ้นมาใหม่และยังคงดำรงอยู่อย่างเหนียวแน่นคือ นิกายมหายาน
พวกเถรวาทบางทีเรียก หีนยาน หรือ ทักษิณนิกาย ส่วนนิกายพวกอาจริยวาท บางทีเรียกว่า
มหายาน หรือ อุตรนิกาย สุชีพ ปุญญานุภาพ
ปราชญ์พุทธศาสนาเถรวาท ได้แสดงความเป็นมาของเถรวาทไว้ดังนี้ คำว่า เถรวาท แปลว่า วาทะของพระเถระ
หมายความว่า พระอานนท์และพระเถระอื่นๆ ได้ประชุมกันรวบรวมพระพุทธพจน์ที่กระจัดกระจายอยู่ในที่นั้นๆ
เอามาจัดเป็นหมวดหมู่แล้วก็ท่องจำสืบต่อกันมา ต่อมาได้มีนิกายย่อยๆ
เกิดขึ้นมากหลาย ประมาณร้อยปีนั้น มีนิกายที่แตกแยกออกไปถึง 8 นิกาย
แต่ว่านิกายเหล่านั้นแตกแยกออกไปแล้ว ในที่สุดก็สลายตัวหมด คงเหลือแต่เถรวาท
มาภายหลังเมื่อเกิดมหายาน ขึ้น มหายานก็เลยเรียกเถรวาท
หรือพระพุทธศาสนาแบบดั้งเดิมนี้ว่าเป็นหินยาน แล้วก็เรียกตัวเองว่า มหายาน แปลว่า
ยานใหญ่ ส่วนหินยาน แปลว่า ยานเลวหรือว่ายานเล็กๆ น้อยๆ
คือสมัยที่เกิดการแก่งแย่งกันขึ้นเลยเรียกเถรวาทด้วยชื่อที่ไม่ดี
แต่ว่าในครั้งหลังเมื่อปีพ.ศ.2493เรามีการรวบรวมพุทธศาสนิกชนที่นับถือพระพุทธศาสนาทั่วโลกบรรดามีมาประชุมร่วมกัน
ที่เรียกว่าพุทธศาสนิกสัมพันธ์แห่งโลก (The World Fellowship of Buddhist) ในครั้งแรกนั้น
ก็ได้มีการเสนอญัตติขอให้เลิกเรียกคำว่าหินยานเพราะว่าเป็นการเรียกแบบดูหมิ่นกัน
หรือว่าเป็นการแสดงความแข่งขันทะเลาะวิวาทกัน ให้คงเรียกเถรวาทตามเดิมคือวาทะของพระเถระที่ท่องจำพระพุทธวจนะสืบต่อกันมาโดยตรงจากพระพุทธเจ้า
เราจะเห็นได้ว่า พระพุทธวจนะที่นำสืบต่อกันมาทางสายเถรวาทนี้
ได้พยายามรักษาของเก่าดั้งเดิมไว้ทุกอย่างไม่เปลี่ยนแปลงอะไร
ประเทศที่นับถือพระพุทธศาสนาเถรวาทนี้ในปัจจุบันก็มีอยู่คือ ประเทศไทย ประเทศลังกา
ประเทศพม่า ประเทศลาว ประเทศกัมพูชา รวม 5 ประเทศด้วยกัน
ส่วนประเทศที่นับถือศาสนาฝ่ายมหายานนั้นก็ได้แก่ธิเบต ญวน จีน ญี่ปุ่น เกาหลี
จำนวนก็จะพอๆ กัน แต่ว่าวิธีการทางฝ่ายมหายานนั้นได้เปลี่ยนแปลงไปมาก
ได้มีการแต่งตำราขึ้นมาใหม่บ้าง ดัดแปลงของเก่าบ้าง และก็มีวิวัฒนาการไปไกลมาก
ถึงขนาดญี่ปุ่นในปัจจุบันนี้ ภิกษุเกือบจะทุกนิกายก็มีครอบครัวได้ มีภรรยาได้
ก็คงจะมีอยู่บางนิกายเท่านั้นที่ไม่มีครอบครัว นี่ก็เป็นวิวัฒนาการของฝ่ายมหายาน
แต่ในฝ่ายเถรวาทซึ่งท่านใช้ภาษาบาลีเป็นหลักนั้นยังพยายามรักษาแบบแผน
จะเรียกว่าเป็นฝ่ายอนุรักษ์นิยมหรือคอนเซอร์เวตีฟก็ได้
นิกายมหาสังฆิกะ
นิกายมหาสังฆิกะนี้ถือได้ว่าเป็นต้นตระกูลบรรพบุรุษของมหายานเลยทีเดียว
นิกายนี้เริ่มมีรอยร้าวกับนิกายเถรวาทตั้งแต่เมื่อคราวสังคายนาครั้งที่ 1
ที่ฝ่ายเถรวาทไม่ได้เชิญฝ่ายมหาสังฆิกะเข้าร่วมสังคายนาด้วย
เป็นสาเหตุของการไม่ยอมรับมติของการประชุมสังคายนา เพราะฝ่ายมหาสังฆิกะ
ก็ถือว่าตนเองก็ได้ยินได้ฟังคำสั่งสอนเฉพาะพระพักตร์ของพระพุทธเจ้าเหมือนกัน
ก็จะถือปฏิบัติตามที่ตนเองได้ยินได้ฟังมา ในคัมภีร์ทีปวงศ์ กล่าวว่า
ภิกษุฝ่ายมหาสังฆิกะปฏิเสธคัมภีร์อภิธรรม ชาดก ปฏิสัมภิทามรรค นิเทศ
และคัมภีร์บริวาร แล้วได้แต่งพระสูตรเทียมและพระวินัยเทียมขึ้น
ทีปวงศ์เป็นคัมภีร์ของพวกเถรวาทเขียน เป็นธรรมดาอยู่เองที่จะต้องยกย่องฝ่ายตน
คัมภีร์ที่ฝ่ายมหาสังฆิกะปฏิเสธนั้น ไม่ใช่สุตตันตปิฎกหรือวินัยปิฎก
แต่เป็นหนังสือขยายความพุทธพจน์ พวกมหาสังฆิกะมีปัญจปิฎก นอกจากพระวินัย พระสูตร
และพระอภิธรรม ยังเพิ่มโพธิสัตวปิฎก และธารณีปิฎกเข้ามา บางที 2 ปิฎกข้างหลังนี้
ที่ท่านผู้แต่งคัมภีร์ทีปวงศ์กล่าวว่า แต่งพระสูตรเทียม พระวินัยเทียมขึ้น
นิกายมหาสังฆิกะใช้ภาษาปรากฤตจารึกพระปิฎก
เราสามารถสรุปทัศนะของนิกายมหาสังฆิกะโดยย่อได้ดังนี้
ทัศนะเกี่ยวกับพุทธลักษณะ มหาสังฆิกะถือว่า
พระโพธิสัตว์ทั้งหลายนั้นไม่ประกอบด้วยกามสัญญา วิหิงสาสัญญา
พระโพธิสัตว์ทั้งหลายอาจไปถือกำเนิดในอบายภูมิได้เพื่อโปรดสัตว์
พระโพธิสัตว์ทั้งหลายเมื่อประสูติย่อมเสด็จออกมาทางปรัศเบื้องขวา
มหาสังฆิกะถือว่า พระโพธิสัตว์ไปถือกำเนิดในอบาย 4 นั้น ไม่ใช่ไปด้วยอำนาจอกุศลกรรม
แต่ไปด้วยอำนาจความกรุณาที่จะไปโปรดสัตว์ในรูปลักษณะของสัตว์นั้น ๆ
มหาสังฆิกะถือว่า พระพุทธเจ้าทั้งหลายมีพระชนมายุไม่มีขอบเขต เป็นอมตะ
การที่เราเห็นพระองค์แก่เฒ่า ประชวรและปรินิพพานนั้น
เป็นเพียงอุบายของพระองค์ที่แสดงให้เห็นเป็นไปเท่านั้น
พระองค์มีโลกุตตรภาวะทั้งรูปกายและนามกาย
มหาสังฆิกะถือว่า พระอรหันต์ไม่เสื่อมจากมรรคผล
แต่พระโสดาบันเสื่อมจากมรรคผลได้
มหาสังฆิกะถือว่า "ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ ตญฺจ โข
อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตํ" ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จิตนี้ปภัสสร
แต่จิตนั้นแลต้องเศร้าหมองไปเพราะอุปกิเลสที่จรมา
และจิตนั้นแลพ้นได้จากอุปกิเลสที่จรมา
นิกายสรวาสติ
นิกายสรวาสตินี้เป็นนิกายที่แยกออกจากเถรวาท เป็นคู่แข่งกับมหาสังฆิกะ
ศูนย์กลางของนิกายนี้อยู่ในแคว้นกาศมีระ คันธาระ และอัฟกานิสถาน
พระไตรปิฎกของของนิกายนี้ใช้ภาษาสันสกฤต นิกายนี้เผยแผ่หนักไปในทางอภิธรรม
จึงมีนามเรียกใหม่ว่า "อภิธรรมวาที" อภิธรรมปิฎกของนิกายนี้กับทั้งปกรณ์พิเศษที่สำคัญ
แม้ต้นฉบับภาษาสันสกฤตจะสูญหายไปแล้ว แต่ในภาคภาษาจีนได้แปลรักษาเอาไว้หมด
เพราะฉะนั้นการค้นคว้าทางปรัชญาจากสำนักนี้ จึงต้องอาศัยพระไตรปิฎกจีนเป็นมาตรฐาน
วินัยปิฎกของนิกายนี้เรียกว่า "มูลสรวาสติวาท"
"ภิกษุวินยะ" "ภิกษุณีวินยะ" ส่วนใหญ่คล้ายกับวินัยปิฎกภาษาบาลี
พระสูตรเรียกว่า "อาคม" เช่น ทีฆนิกายก็เรียกว่า ทีรฆาคม
สังยุตตนิกายก็เรียกว่า สังยุตตาคม เป็นต้น ส่วนอภิธรรมนั้นมี 7
ปกรณ์เช่นเดียวกับบาลี แต่ชื่อปกรณ์และเนื้อความแตกต่างกันคือ
1. อภิธรรมสังคีติบรรยายปาทศาสตร์
2. อภิธรรมสกันธปาทศาสตร์
3. อภิธรรมปรัชญาปติปาทศาสตร์
4. อภิธรรมวิชญาณกายปาทศาสตร์
5. อภิธรรมปกรณ์ปาทศาสตร์
6. อภิธรรมธาตุกายปาทศาสตร์
7. อภิธรรมชฺญาณปรสฺถานศาสตร์
หลักธรรมสำคัญของนิกายสรวาสติวาท
นิกายนี้เป็นประเภทสัจจนิยม (Realism)
สภาวธรรมทุกสิ่งเป็นของมีอยู่จริง โดยถือเอาสภาวธรรมว่า ขึ้นชื่อว่าเป็นสภาวะแล้ว
จะต้องมีอยู่เป็นอยู่ด้วยตัวของมันเอง ตลอดอดีต ปัจจุบัน อนาคต
แต่พฤติการณ์ของสภาวธรรมเปลี่ยนแปลงไปได้ เปรียบเหมือนผืนผ้าผืนหนึ่งเมื่อไปย้อมดำ
เราก็เรียกว่าผ้าดำ ผ้าผืนนั้นละจากความขาวไปสู่ความดำ
แต่ไม่ละจากความเป็นผืนเดียวกันฉันใด สภาวธรรมมีขันธ์ ธาตุ อายตนะ
ก็อาจมีพฤติการณ์เปลี่ยนแปลงไปตามกาล แต่ไม่ละความเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ
ในตัวมันเองฉันนั้น
ด้วยเหตุผลข้อนี้นิกายนี้จึงยืนยันว่า ขันธ์ ธาตุ อายตนะ ที่เป็นอดีต
ปัจจุบัน และอนาคต ล้วนเป็นสิ่งที่มีอยู่เป็นอยู่
ซึ่งตรงกันข้ามกับฝ่ายเถรวาทที่ถือว่า มีอยู่เฉพาะปัจจุบัน อดีตดับไปแล้ว
อนาคตยังไม่เกิดขึ้น นิกายสรวาสติวาทถือว่า พระอรหันต์มี 2 อย่างคือ
สมยวิมุตติอรหันต์ และอสมยวิมุตติอรหันต์
ประเภทแรกเสื่อมจากมรรคผลได้เพราะการบรรลุอรหันต์ต้องอาศัยโภชนสัปปายะ
เสนาสนสัปปายะ อุตุสัปปายะ ส่วนอสมยวิมุตติอรหันต์การบรรลุไม่ต้องอาศัยกรณีแวดล้อม
เพราะฉะนั้น จึงไม่เสื่อม ฝ่ายเถรวาทคัดค้านว่า
นิกายสรวาสติวาทนี้เข้าใจพุทธพจน์ผิด
ในอรรถกถาปุคคลบัญญัติอธิบายสมยวิมุตติบุคคลว่าได้แก่ พระโสดาบัน พระสกทาคามี
ท่านได้ฌานแล้วเสื่อมเพราะเหตุแห่งวัตตเภทบางอย่าง เช่น
พระโสดาบันตั้งใจว่าจะกวาดเสนาสนะ แต่เผลอลืมไปเข้าสมาบัติก็เข้าไม่ได้
เพราะว่ามีจิตกังวลอยู่ว่าเราจะทำอะไร เป็นต้น
เมื่อไปทำสิ่งนั้นแล้วก็สามารถเข้าสมาบัติได้
ส่วนพระอนาคามีและพระอรหันต์ทุกจำพวกไม่เสื่อมจากมรรคผล นิกายนี้ถือว่า
มีอันตรภพอยู่ระหว่างจุติและปฏิสนธิ
คือสัตว์ที่ทำลายขันธ์ในโลกนี้แล้วจะไปอยู่ในอันตรภพ 7 วันบ้าง 15 วันบ้าง
เดือนหนึ่งบ้าง เพื่อรอคอยปฏิสนธิ นิกายนี้อ้างพุทธภาษิตในกรณียเมตตสูตรว่า
"สัมภเวสี" คือสัตว์ผู้แสวงหาภพ มตินี้ฝ่ายเถรวาทคัดค้านว่า
สัตว์ผู้ที่ยังมีกิเลสตัณหายังไม่หมดสิ้น โดยความหมายก็ได้แก่
พระอนาคามีลงมาจนถึงสัตว์ในอบายย่อมชื่อว่าสัมภเวสีทั้งนั้น
นิกายวัชชีบุตร
นิกายนี้ได้กล่าวมาแล้วเมื่อตอนทำสังคายนาครั้งที่ 2
มีความขัดแย้งกับฝ่ายเถรวาทในเรื่องวัตถุ 10 ประการ
นิกายนี้มีความรุ่งเรืองมากในมคธและขยายไปยังอินเดียตอนใต้ตลอดไปจนตะวันตก
เนื่องจากนิกายนี้ยอมรับในเรื่องอาตมันจึงถูกนิกายอื่นโจมตีอย่างมาก
และมีความเชื่อในเรื่อง "บุคคล" หรือว่า "อัตตา"
ว่ามีอยู่โดยปรมัตถ์ ซึ่งเป็นการตรงกันข้ามกับหลักอนัตตาของพระพุทธศาสนา
แต่พวกวัชชีบุตรก็อธิบายเลี่ยงไปว่า "บุคคล" ของเขาไม่ใช่ขันธ์ 5
และไม่อื่นไปจากขันธ์ 5 เหมือนกับไฟ ไม่ใช่เชื้อไฟ แต่ก็ไม่ใช่อื่นไปจากเชื้อไฟ
ความคิดเช่นนี้จึงถูกนิกายอื่นโจมตีอย่างมาก เรียกว่าเป็นนิกายนอกคอก
นิกายธรรมคุปตะ
นิกายธรรมคุปตะนี้มีทัศนะว่า
ทานที่บุคคลถวายแด่พระพุทธเจ้านั้นมีอานิสงส์มากกว่าทานที่บุคคลถวายในสงฆ์
ฝ่ายเถรวาทไม่เห็นด้วยโดยยกเอาพุทธภาษิตที่ทรงตรัสว่า ทานที่บุคคลถวายแด่สงฆ์ทั้ง
๔ ทิศ ย่อมเป็นการบูชาพระองค์ด้วย เป็นทานที่มีผลมาก
นิกายธรรมคุปตะยังถือว่าการบูชาพระสถูปเจดีย์ซึ่งบรรจุพระบรมธาตุได้บุญมากกว่าการถวายสังฆทาน
นิกายเสาตฺรนฺติกวาท
นิกายนี้กล่าวโจมตีอภิธรรมว่า
ไม่ใช่พุทธพจน์ เผยแผ่แต่พระสูตรกับพระวินัยเท่านั้น
เป็นคู่ปรับสำคัญกับนิกายสรวาสติวาท ซึ่งเผยแผ่แต่เรื่องอภิธรรม
ต่างฝ่ายต่างมีหนังสือหักล้างซึ่งกันและกัน นิกายเสาตฺรนฺติกะ เชื่อว่าทุก ๆ
คนมีธาตุแห่งพุทธะอยู่ในตัว ซึ่งเป็นต้นเค้าของมหายานสาขาหนึ่ง
นิกายมหิสาสกวาท
นิกายมหิสาสกวาท หรือ นิกายมหีศาสกะ
เป็นนิกายในศาสนาพุทธฝ่ายอาจริยวาท ที่หลักฐานฝ่ายบาลีกล่าวว่าแยกมาจากเถรวาท
ส่วนหลักฐานฝ่ายสันสกฤตกล่าวว่าแยกมาจากนิกายสรวาสติวาท
อาจารย์ผู้เป็นต้นกำเนิดของนิกายนี้เป็นพราหมณ์ เมื่อมาบวชได้นำหลักธรรมในพระเวทมาผสมกับพระพุทธพจน์
แพร่หลายทางภาคตะวันตกและภาคใต้ของอินเดีย โดยเฉพาะแคว้นอวันตี วนวาสี มหาสมณฑล
เกรละ และมีอิทธิพลในลังกาด้วย พระพุทธชีวะได้แปลวินัยของนิกายนี้เป็นภาษาจีน
หลักธรรมของนิกายนี้มีลักษณะเฉพาะที่แตกต่างจากนิกายอื่นๆ หลายประการ
เช่น ไม่มีอันตรภพ ผู้สำเร็จอรหันต์แล้วไม่เสื่อมแต่พระโสดาบันเสื่อมได้
การบูชาสถูปเจดีย์ได้บุญน้อย
การถวายทานให้คณะสงฆ์ที่มีพระพุทธเจ้าเป็นประธานมีผลมากกว่าถวายทานต่อพระพุทธเจ้าองค์เดียว
เป็นต้น
นิกายสรวาสติวาท
นิกายสรวาสติวาท
หรือ นิกายสัพพัตถิกวาท เป็นนิกายในศาสนาพุทธฝ่ายหินยาน
คัมภีร์ทีปวงศ์ระบุว่านิกายนี้แยกมาจากนิกายมหีศาสกะ
ส่วนหลักฐานฝ่ายสันสกฤตกล่าวว่าแยกมาจากนิกายเถรวาทโดยตรง
นิกายนี้แพร่หลายไปทั่วอินเดียภาคกลางและอินเดียภาคเหนือ
รวมทั้งแพร่หลายไปสู่เอเชียกลางและจีนด้วย หลักธรรมของนิกายนี้เขียนด้วยภาษาสันสกฤต
นิกายนี้ในญี่ปุ่นเรียกว่านิกายกุชา ผู้ให้กำเนิดนิกายนี้คือ พระอุปคุตอรหันตเจ้า
ผู้ทำการปราบพยามารที่มารบกวนพิธีฉลองเจดีย์ในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช
หลักธรรมโดยทั่วไปใกล้เคียงกับเถรวาท แต่ต่างกันที่ว่านิกายนี้ถือว่า
ขันธ์ห้าเป็นของมีอยู่จริง พระอรหันต์เสื่อมได้
สิ่งทั้งหลายมีอยู่และเป็นอยู่ในลักษณะสืบต่อ ความจริงมีสองระดับคือสมมติสัจจะ
เป็นความจริงโดยสมมติ เป็นความจริงของชาวโลก จัดเป็นสังขตธรรม
เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นโดยอาศัยปัจจัย ความจริงอีกระดับหนึ่งคือปรมัตถสัจจะ
เป็นสิ่งสมบูรณ์ในตัวเอง ไม่ต้องอาศัยสิ่งอื่น เรียกว่าอสังขตธรรม ได้แก่
พระนิพพาน
นิกายนี้ถือตามอภิธรรมมหาวิภาษาที่เป็นอรรถกถาของอภิธรรมชญานปริสถานเป็นหลัก
คัมภีร์ของนิกายนี้มีผู้แปลเป็นภาษาจีนและภาษาทิเบตไว้มาก
พระภิกษุในทิเบตปัจจุบันถือวินัยของนิกายนี้
นิกายเอกัพยาวหาริกะ
นิกายเอกัพยาวหาริกะ หรือ นิกายเอกวยหาริกวาท
เป็นนิกายที่แยกมาจากนิกายมหาสางฆิกะ
หลักธรรมโดยทั่วไปใกล้เคียงกับนิกายมหาสางฆิกะ
ที่ต่างไปคือถือว่าไม่มีสภาวธรรมที่แท้จริง ทั้งทางโลกียะและโลกุตระ
เป็นแต่บัญญัติโวหารเท่านั้น
นิกายสมิติยวาท
นิกายสมิติยวาท หรือ สางมิตียะ เป็นนิกายในศาสนาพุทธฝ่ายอาจริยวาท
ที่แยกมาจากนิกายวาตสีปุตรียะ หลักธรรมโดยทั่วไปใกล้เคียงกับนิกายแม่
คือรับรองว่ามีอาตมันหรือบุคคล รุ่งเรืองในอินเดียจนถึงพุทธศตวรรษที่ 12 แต่หลักฐานเหลือมาถึงปัจจุบันไม่มากนัก
นิกายเอกัพยาวหาริกะ
นิกายเอกัพยาวหาริกะ หรือ นิกายเอกวยหาริกวาท
เป็นนิกายที่แยกมาจากนิกายมหาสางฆิกะ
หลักธรรมโดยทั่วไปใกล้เคียงกับนิกายมหาสางฆิกะ
ที่ต่างไปคือถือว่าไม่มีสภาวธรรมที่แท้จริง ทั้งทางโลกียะและโลกุตระ
เป็นแต่บัญญัติโวหารเท่านั้น
นิกายพหุสสุติกวาท
นิกายพหุสสุติกวาท หรือ นิกายพหุศรุตียะ
แยกมาจากนิกายมหาสางฆิกะหรือนิกายโคกุลิกะ นิกายใดนิกายหนึ่ง
ตามประวัติของนิกายนี้กล่าวว่าพระอรหันต์รูปหนึ่งเข้าฌานสมาบัติเป็นเวลานานจน พ.ศ.
200 จึงจาริกมาสู่แคว้นอังคุตตระ เห็นว่าหลักธรรมของฝ่ายมหาสังฆิกะยังไม่สมบูรณ์ จึงแสดงข้อธรรมเพิ่มเติมลงไป
ภายหลังศิษย์จึงแยกมาตั้งนิกายใหม่ต่างหาก โดยหลักธรรมที่เพิ่มเติมนั้น
มีลัทธิมหายานเจือปนอยู่ด้วย นิกายนี้ถือว่าเฉพาะ อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา
สุญญตาและนิพพานเท่านั้นที่เป็นโลกุตตระ
ในขณะที่ฝ่ายมหาสังฆิกะถือว่าพระพุทธพจน์ทั้งหมดเป็นโลกุตตระพหุสสุติก หรือ
พหุศรุติย มาจากคำว่า พหูสูต แปลว่าผู้ที่ได้ยินได้ฟังมาก
หมายถึงผู้ที่เรียนรู้มาอย่างดี
นิกายปรัชญัปติวาท
นิกายปรัชญัปติวาท เป็นนิกายฝ่ายอาจริยวาท
ซึ่งแยกมาจากนิกายเอกัพยาวหาริกะตามหลักฐานฝ่ายบาลี
ส่วนหลักฐานฝ่ายสันสกฤตกล่าวว่าแยกมาจากนิกายมหาสางฆิกะ
หลักธรรมส่วนใหญ่เหมือนนิกายมหาสางฆิกะ ที่ต่างไปคือ ถือว่าทุกข์ไม่มีขันธ์ อายตนะ
12 เป็นมายา ไม่มีอกาล
บุญกุศลเป็นเหตุปัจจัยให้ได้บรรลุอริยมรรค
นิกายโคกุลิกวาท
นิกายโคกุลิกวาท แป็นนิกายที่แยกตัวออกมาจากนิกายมหาสังฆิกะ
หลักธรรมโดยทั่วไปเหมือนกับนิกายมหาสังฆิกะ
แต่ที่แยกตัวออกมาเพราะนิกายนี้ถือพระอภิธรรมปิฎกเป็นพิเศษ ไม่เคร่งครัดในพระวินัย
ถือว่าการปฏิบัติให้พ้นกิเลสตัณหาโดยเร็วสำคัญกว่าการรักษาสิกขาบท
นิกายเจติยวาท
นิกายเจติยวาท หรือ นิกายไจติกะ เป็นนิกายฝ่ายอาจริยวาท
ตั้งขึ้นโดยอาจารย์มหาเทวะ แยกมาจากนิกายมหาสางฆิกะ
หลักธรรมส่วนใหญ่เหมือนนิกายมหาสังฆิกะ
ที่ต่างไปคือถือว่าการสร้างและการตกแต่งสถูปเจดีย์ได้บุญมาก
พระนิพพานเป็นสภาวะที่มีอยู่ เป็นอมตธาตุ
นิกายปัญญัติกวาท
นิกายปัญญัติกวาท เป็นนิกายที่แยกมาจากนิกายเอกัพโยหาริกวาทตามหลักฐานฝ่ายบาลี
ส่วนหลักฐานฝ่ายสันสกฤตกล่าวว่าแยกมาจากนิกายมหาสังฆิกะ
หลักธรรมส่วนใหญ่เหมือนนิกายมหาสังฆิกะ ที่ต่างไปคือ ถือว่าทุกข์ไม่มีขันธ์ อายตนะ
12 เป็นมายา ไม่มีอกาล บุญกุศลเป็นเหตุปัจจัยให้ได้บรรลุอริยมรรค
นิกายพหุสสุติกวาท
นิกายพหุสสุติกวาทหรือนิกายพหุศรุติยวาทแยกมาจากนิกายมหาสังฆิกะหรือนิกายโคกุลิกวาท
นิกายใดนิกายหนึ่ง
ตามประวัติของนิกายนี้กล่าวว่าพระอรหันต์รูปหนึ่งเข้าฌานสมาบัติเป็นเวลานานจน พ.ศ.
200 จึงจาริกมาสู่แคว้นอังคุตตระ
เห็นว่าหลักธรรมของฝ่ายมหาสังฆิกะยังไม่สมบูรณ์
จึงแสดงข้อธรรมเพิ่มเติมลงไป ภายหลังศิษย์จึงแยกมาตั้งนิกายใหม่ต่างหาก
โดยหลักธรรมที่เพิ่มเติมนั้น มีลัทธิมหายานเจือปนอยู่ด้วย นิกายนี้ถือว่าเฉพาะ
อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ศูยตาและนิพพานเท่านั้นที่เป็นโลกุตตระ
ในขณะที่ฝ่ายมหาสังฆิกะถือว่าพระพุทธพจน์ทั้งหมดเป็นโลกุตตระ
ธรรมคุปต์
ธรรมคุปต์ หรือ ธรรมคุปตวาท
แยกมาจากนิกายมหีศาสกะ ในเวลาใกล้เคียงกับนิกายสรวาสติวาท
โดยแตกต่างจากนิกายแม่ที่เรื่องการถวายทาน
นิกายนี้เห็นว่าทานที่ถวายแด่พระพุทธเจ้าหรือแม้แต่สถูปเจดีย์มีผลมากกว่าถวายต่อสงฆ์
หลักธรรมโดยทั่วไปใกล้เคียงกับนิกายมหาสังฆิกะมากกว่านิกายมหีศาสกะ
แพร่หลายในเอเชียกลางและจีน พระวินัยของนิกายนี้เป็นต้นแบบของนิกายวินัยในจีน
นักวิชาการถือว่านิกายนี้เป็นส่วนหนึ่งของนิกายเถรวาท
แต่นิกายเถรวาทถือว่านิกายนี้เป็นฝ่ายอาจริยวาทและอธรรมวาที ในคัมภีร์กถาวัตถุปรากฏข้อมูลว่าเถรวาทกับธรรมคุปต์เห็นต่างกันหลายเรื่อง
เช่น อานิสงส์ของการทำทาน การบูชาพระเจดีย์ วิมุตติของพระพุทธเจ้ากับพระอรหันตสาวก
อภิญญาของศาสนาในศาสนาอื่น เป็นต้น
นิกายวัชชีปุตวาท
นิกายวัชชีปุตวาท
เป็นนิกายที่แยกออกมาจากเถรวาทเมื่อครั้งการสังคายนาครั้งที่ 2 นิกายนี้ได้แพร่หลายจากมคธไปสู่อินเดียภาคตะวันตกและภาคใต้
ไม่มีปกรณ์ของนิกายนี้เหลืออยู่เลยในปัจจุบัน
หลักธรรมเท่าที่มีหลักฐานเหลืออยู่คือนิกายนี้ยอมรับว่ามีอาตมันหรืออัตตาจึงถูกโจมตีจากนิกายอื่น
เช่น นิกายมหาสังฆิกะ เถรวาทและนิกายเสาตรันติกวาท
3. ข้อแตกต่างที่นับว่าสำคัญของนิกาย
1. ทิฎฐิ หรือแนวความคิดต่างกัน
รากฐานอันสำคัญในการบรรลุเป้าหมายของมหายาน คือ ศรัทธา ถ้าถามว่า ศรัทธาอย่างไร
ตอบว่ามหายานถือว่า ศรัทธาเป็นหลักสำคัญ ที่จะให้ผู้นับถือพระพุทธศาสนาบรรลุธรรม
คือ ศรัทธาในพระพุทธะ หรือในพระพุทธเจ้า
ด้วยแรงของศรัทธาจะทำให้เชื่อและปฏิบัติตามคำสอนอย่างมีชิวิตจิตใจแล้วจะได้บรรลุธรรม
ความเชื่อนี้จะทำให้ผู้ปฏิบัติไม่ลังเล
ปฏิบัติอย่างถวายชีวิตแต่ฝ่ายหีนยานไม่ปฏิเสธศรัทธาว่ามีค่าน้อย
แต่ว่าหมวดธรรมใดมีศรัทธาอยู่ด้วย หมวดธรรมนั้นก็จะมีปัญญากำกับอยู่
เชื่อในกรรมว่าสัตว์โลกมีกรรมเป็นของตน กรรมจำแนกให้สัตว์ต่างกัน
เชื่อว่าทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว และเชื่อในความตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า
แม้กระนั้นคัมภีร์ ในนิกายฝ่ายใต้ก็เห็นว่าปัญญาสูงกว่าศรัทธา
การเลือกเฟ้นหลักธรรมว่าถูกต้องเพียงไรก็ดี หลักสัปปุริธรรมต่างมีปัญญาเป็นพื้นฐาน
รวมความก็คือ รากฐานในนิกายมหายานยึดหลักว่า สทฺธาย ตรติ โอฆํ คนข้าม โอฆะ
ได้เพราะศรัทธา หีนยานยึดหลักว่า ปญฺญาย ปริสุชฺฌติ คนจะบริสุทธิ์ได้เพราะปัญญา
2. สังคมหรือสภาพแวดล้อมที่รักษาคัมภีร์
ของแต่ละฝ่ายแตกต่างกันทางนิกายฝ่ายใต้นับตั้งแต่สังคายนาครั้งที่ 3
ที่พระเจ้าอโศกมหาราชเผยแผ่ศาสนาไปยังประเทศต่าง ๆ นั้น นิกายฝ่ายใต้คือ ลังกา
พม่า ไทย ลาว เขมร ซึ่งเป็นประเทศนับถือนิกายนี้
ต่อมานิกายมหายานก็ได้แผ่เข้ามาอีกในประเทศไทย เขมา พม่า และลาว
แต่ลังกานั้นมหายานไม่เข้าไปลังกาสมัยศาสนาเสื่อมก็มี เจริญก็มี
มาถึงสมัยหลังสุดนิกายนั้น พุทธศาสนาในลังกากำลังเจริญได้แผ่มายัง พม่า ไทย เขมร
และลาว อันเป็นคัมภีร์พระไตรปปิฎกฉบับปัจจุบันของชาติต่าง ๆ เหล่านี้
มาจากแหล่างเดียวกัน เป็นคัมภีร์ที่รักษามาตั้งแต่เดิมฉบับเดียวกัน
ส่วนที่แผ่ไปยังภาคอื่นนั้น ตั้งอยู่ไม่มั่นคง ก็ถูกศาสนาอื่นเช่น พราหมณ์บ้าง
ฮินดูบ้าง และมหายานเองบ้าง
ทำให้สิ้นลมปราณไปเหลืออยู่เฉพาะประเทศที่กล่าวนามข้างต้น
นิกายฝ่ายเหนือ
นับตั้งแต่สังคายนาของพระเจ้ากนิษกะ ซึ่งทำอยู่ในภาคเหนือของอินเดีย
ได้เผยแผ่ไปยังที่ข้างเคียง คือ ธิเบต จีน เกาหลี เนปาล มองโกเลีย ญี่ปุ่น ญวน
ภาคเหนือของอินเดีย ศาสนาพราหมณ์ยุคพัฒนาซึ่งเป็นฮินดูนั้น พระพุทธศาสนาต้องต่อสู้
และสภาพแวดล้อมของคนในที่นั้น
เป็นเหตุให้นักปราชญ์อธิบายหลักธรรมและพิธีของศาสนาให้เหมาะกับคนและท้องถิ่นนั้น ๆ
คณาจารย์แต่ละท่านได้ค้นหาวิธี และแต่งคัมภีร์ประกาศศาสนา จนเกิดสูตรมากหลาย
ซึ่งพ้องกับของหีนยานโดยชื่อเหมือนกันบ้าง แตกต่างกันบ้าง
แต่มีพระสูตรอีกมากหลายที่ไม่มีในคัมภีร์นิกายฝ่ายใต้ เช่น สัทธรรมบุฑณริกสูตร
เป็นต้น
สัทธรรมบุณฑริกสูตร
ในประเทศจีน ประเทศญี่ปุ่น
นิกายใหญ่ต่างนับถือสัทธรรมบุณฑริกสูตรเป็นสูตรสำคัญกว่าพระสูตรอื่น
เป็นพระสูตรแท้สูงสุดแลเป็นมหายานแท้ พระสูตรนี้แบ่งเป็น 28 บท มี 2 ภาค
มีบทเท่ากัน ภาคต้น กล่าวถึงธรรมะต่าง ๆ
ซึ่งเป็นความรู้ที่จะทำคนให้เป็นพุทธะภาคปลาย กล่าวถึงความจริงอันลึกซึ้ง
เกี่ยวกับความเป็นพุทธะเป็นญาติที่มีอยู่ในทุกตัวตนเป็นพุทธะหรือพุทธภาวะนี้เป็นดั้งเดิม
จักรวาลสากลจักรวาล ก็เป็นสภาพดั้งเดิมชีวิตมีอยู่ตลอดกาล ชีวิตหนึ่ง ๆ
ก็คือกระจิดริดหนึ่งของชีวิตดั้งเดิม พุทธะก็ดีชีวิตก็ดีมีอยู่ตลอดกาล
คำสอนของพระพุทธเจ้าตลอด 45 พรรษา แบ่งเป็นคำสอนชั้นเตรียมเป็นเวลา 37 ปี
ซึ่งเป็นคำสอนตอนต้นคำสอนตอนปลาย 8 ปี หลังเป็นคำสอนสูงสุดรวม 45 ปี
แต่มหายานแบ่งเป็นทรงประกาศศาสนา 50 ปี ดังนี้
1. เริ่มตั้งแต่สอนภิกษุปัญจวัคคีย์ คือ คำสอนที่ปรากฏในพระไตรปิฎก
(ของหีนยาน) เป็นเวลา 12 ปี
2. เป็นคำสอนศึกษาได้จากพระสูตร (หมายถึงของมหายาน) เช่นไวปุลยะสูตร
ทรงสอนวิธีนี้ 16 ปี
3. ทรงสอนวิธีเหมาะแก่การใช้ความคิด
ตรึกตรองลึกซึ้งกว้างขวางทรงสอนวิธีนี้อยู่ 14 ปี
4. คำสอนแท้และสูงสุดของพระพุทธศาสนา เป็นแก่นแห่งพระพุทธศาสนา
ทรงสอนวิธีนี้อยู่ 8 ปี
คัมภีร์มหายานได้แยกระยะกาลแห่งการประกาศพระศาสนาของพระพุทธเจ้าเป็นระยะตั้งแต่
1-3 เป็นคำสอนขั้นต้น เตรียมพื้นฐาน
เพื่อรับคำสอนเบื้องปลาย คือ สัทธรรมบุณฑริกสูตรสูงสุด
ที่กล่าวมานี้เป็นของนิกายใหญ่ในจีน และญี่ปุ่น เท่านั้น
ตำนานทางฝ่ายใต้
พระเทวทัต ได้พยายามแยกคณะจากพระพุทธเจ้า เมื่อครั้งพระพุทธองค์ทรงพระชนม์อยู่
ภายหลังพระเทวทัตสำนึกผิดและสงฆ์ก็มิได้แตกกันคือ
เมื่อพระพุทธองค์รับสั่งให้อัครสาวกไปชี้แจง
สามารถนำพระที่เข้ากับพระเทวทัตกลับมาเมื่อพระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพพานได้ 7 วัน
หลวงตาบวชเมื่อแก่ชื่ออสุภัททะ ได้กล่าวกับภิกษุบางรูป ไม่ให้เสียใจที่พระพุทธองค์เสด็จปรินิพพานว่า
“พระสมณโคดม ตายเสียแล้วก็ดี เมื่ออยู่บัญญัติวินัยจู้จี้กวนใจ
ต่อไปจะทำอะไรไม่ต้องกลัวใครว่ากล่าวทักท้วงอีก”
พระมหากัสสปะได้นำทำสังคายนาครั้งแรก เพราะเหตุนี้
การร้อยกรองพระธรรมวินัยเป็นหมวดหมู่ด้วยปากเปล่า มิได้เป็นลายลักษณ์อักษร เมื่อประมาณ
พ.ศ. 100 ปีเศษ เกิดปัญหาวัตถุ 10 อย่าง
และการขอเงินชาวบ้านของภิกษุวัชชีบุตรชาวเมืองไพสาลีมีสาระสำคัญคือ
การฉันอาหารหลังเที่ยงและการรับทรัพย์สินเงินทองเป็นต้น พระที่เห็นว่าสมควรก็มี
พระที่คัดค้านว่าไม่ควรก็มี พระสงฆ์ฝ่ายที่เห็นว่าไม่สมควร มีพระยศเถระเป็นหัวหน้า
ว่าไม่ควรแก้ไขพระวินัยผิดไปจากที่พระพุทธเจ้าทรงบัญญัติไว้ แม้จะมีข้อแก้ไว้ก็ดี
เพราะไม่สามารถรู้ได้ว่าควรไม่ควรเพียงไร รักษาตามบัญญัติไว้เดิมดีกว่า
สงฆ์คณะนี้เรียกชื่อว่า “เถรวาท”
เพราะปฏิบัติตามที่พุทธสาวกได้ทำสังคายนามาตั้งแต่ครั้งที่ 1
ส่วนพระสงฆ์อีกฝ่ายหนึ่ง คือ พระภิกษุชาววัชชี เป็นต้น ถือว่าการทำเช่นนั้นสมควร
ไม่ผิดบัญญัติ สงฆ์คณะนี้เรียกว่า “อาจาริยวาท” เพราะถือตามมติอาจารย์แก้ไขไว้
พระยศเถระจึงนิมนต์พระคณาจารย์มีพระสัพพกามีและพระเรวัติ เป็นต้น
กับคณะสงฆ์เป็นจำนวนมาก รวมประมาณ 700 องค์ พร้อมกับยกสังคายนาเป็นครั้งที่ 2
พระเจ้ากาลาโศกราชทรงเป็นอุปถัมภ์ ทำอยู่ 8 เดือนจึงสำเร็จครั้งที่สำคัญคือ
ครั้งที่ 3 พระพุทธศาสนาล่วงไปได้ 200 ปีเศษ พระเจ้าอโศกมหาราชทรงเป็นผู้อุปถัมภ์
ทำสังคายนาเสร็จประมาณ พ.ศ. 235 พระโมคคัลลีบุตรเป็นประธาน
เป็นครั้งแรกที่พระพุทธศาสนาแผ่ไปยังนานาประเทศอย่างกว้างขวางเหตุแห่งการสังคายนาครั้งนี้คือ
มีพวกปลอมบวชในพระพุทธศาสนาเพื่อเห็นแก่ลาภ
ไม่ปฏิบัติธรรมวินัยการทำสังคายนาครั้งที่ 4-5 ในประเทศศรีลังกา รายละเอียด
ไม่นำมากล่าวในที่นี้ สำหรับประเทศอื่น ๆ เช่น พม่า ไทย ฯลฯ
ก็เคยชำระสะสางพระไตรปิฎก โดยถือเป็นการสังคายนากันเหมือนกัน
ข้อสำคัญคือประเทศลังกา พม่า ไทย เขมร และลาว
เป็นนิกายหีนยานมีพระไตรปิฎกมาจากแหล่งเดียวกัน
คือธรรมวินัยที่สังคายนามาตั้งแต่ครั้งที่ 3-4 และ 5
ซึ่งเป็นฉบับมาจากลังกานิกายฝ่ายเหนือเริ่มต้นตั้งแต่การสังคายนาครั้งที่ 4 (หมายถึงที่ทำในประเทศอินเดียต่อจากครั้งที่ 3
ซึ่งพระเจ้าอโศกมหาราชเป็นองค์อุปถัมภ์ พระเจ้ากนิษกะ (พ.ศ. 621-642)
เป็นองค์อุปถัมภ์ในการสังคายนาครั้งที่ 4 จารึกธรรมวินัยเป็นภาษาสันสกฤต
ทำที่ภาคเหนือของประเทศอินเดีย คือแคว้นกาษมีระ
ในรัชสมัยของพระองค์พระพุทธศาสนาฝ่ายมหายานได้แผ่ไปทั่วทุกสารทิศมีคัมภีร์เกิดขึ้นเป็นอันมาก
ความจริงคัมภีร์ต่าง ๆ ก็คือสูตรต่าง ๆ มีคณาจารย์ได้แต่งขึ้นเอง
พระอาจารย์ผู้แต่งผู้แปลแต่ละคัมภีร์ก็เป็นพระโพธิสัตว์นิกายมีเป็นอันมาก
ก็เพราะมีพระสูตรมากนั่นเอง มีการนับถือพระสูตรตรงกันบ้าง ต่างกันบ้าง
ต่างกันโดยสิ้นเชิง นิกายนี้ตั้งมั่นอยู่ในประเทศจีน เกาหลี ญี่ปุ่น ญวน ธิเบต
เป็นต้น ความจริงเค้าของการแตกแยกออกเป็น 2 นิกาย
เริ่มมีมาตั้งแต่หลังพุทธปรินิพพานเป็นต้นมา เพราะพระปุราณะไม่ยอมรับผลการสังคายนา
โดยพระมหากัสสปเถระที่ถ้ำสัตตบรรณคูหา และได้แยกตัวออกมาทำสังคายนาต่างหาก แต่นักปราชญทั้งหลายเชื่อว่าพุทธศาสนา
ได้เกิดการแบ่งแยกนิกายต่าง ๆ ถึง 18 นิกายหรือมากกว่านั้นในพุทธศตวรรษที่ 2
ส่วนมากเป็นนิกายเล็ก ๆ ไม่ค่อยมีบทบาทนัก
นิกายที่ได้รับความนับถือและมีอิทธิพลมากที่สุดในระยะ 5 ทศวรรษแรกได้แก่ เถรวาท
ซึ่งยึดถือตามมติปฐมสังคายนาเป็นหลักสำคัญ
และนิกายนี้เองยังได้แตกแยกออกเป็นนิกายเล็ก ๆ อีก 12 นิกาย
ดังนั้นการศึกษาหลักธรรมที่สำคัญที่สุดจึงสามารถค้นหาได้จากคัมภีร์เภทธรรมมติศาสตร์ในฝ่ายสันสกฤตและกถาวัตถุของฝ่ายบาลี
ซึ่งเป็นหลักธรรมของฝ่ายสาวกยานหรือนิกายเถรวาท ส่วนนิกายต่าง ๆ ที่แตกแยกออกจากนิกายเถรวาท
เราไม่สามารถหาหลักฐานได้อย่างสมบูรณ์เพียงพอ นิกายอื่น ๆ
ที่พอจะค้นคว้าหาหลักธรรมได้อย่างละเอียดพอสมควรคือ นิกายสรวาสติวาทิน
ซึ่งส่วนใหญ่คณาจารย์จีนได้แปลจากสันสกฤตและบาลีเป็นภาษาจีนและธิเบต
หลักธรรมของนิกายสรวาสติวาทิน เราสามารถได้จากนิกายมหายานเพราะได้รวมหลักธรรมที่สำคัญของนิกายสรวาทินติวาทินอยู่ด้วย
นิกายนอกจากที่กล่าวมานั้น ปรากฏว่ามีหลักฐานหลงเหลือตกทอดมาถึงปัจจุบันน้อยมาก
แม้แต่นิกายมหาสังฆิกะ ซึ่งนับเป็นนิกายหลักของพุทธศาสนาในศตวรรษต้น ๆ
ก็มีหลักฐานตกมาถึงปัจจุบันน้อยมากจนไม่สามารถยึดถือเป็นหลักสำคัญได้
แต่นิกายมหาสังฆิกะและนิกายที่แตกฉานแยกออกไป
มีบทบาทสำคัญมากในการกำเนิดพุทธศาสนานิกายมหายานขึ้น
ในสมัยต่อมาลัทธิมหายานเป็นลัทธิอิสระ และได้เป็นที่รวมหลักธรรมสำคัญ ๆ ของทุกๆ
นิกายในพุทธศาสนา จึงนับได้ว่านิกายมหายานเป็นขุมกำลังที่สำคัญมากของพุทธศาสนา
เมื่อย้อนหลังไปดูเหตุการณ์ที่เป็นบ่อเกิดของมหายานนั้น
เราก็พอจะทราบความเป็นมาของพุทธศาสนาในยุคต้นพอสมควร
คือในระหว่างสมัยที่พวกกุษาณะกำลังแผ่อิทธิพลอยู่ในอินเดียภาคเหนือ
และพวกอันธระกำลังเสวยอำนาจ ณ อินเดียภาคทักษิณ (ใต้) ราวพุทธศตวรรษที่ 6-7
ในสมัยดังกล่าว ได้มีเหตุการณ์สำคัญเกิดขึ้นในพุทธศาสนา
นั้นคือการถือกำเนิดของลัทธินิกายใหม่ นิกายนี้เรียกตัวเองว่า "มหายาน"
การปรากฏขึ้นของมหายาน นับว่าเป็นวิวัฒนาการการปฏิรูปประวัติศาสตร์พุทธศาสนา
ปัจจุบันนิกายนี้สามารถครองใจประชาชนหลายร้อยล้านคนในจีน ญี่ปุ่น ธิเบต มองโกเลีย
เวียดนาม เกาหลี
ดังที่เราทราบกันในปัจจุบันสาเหตุที่ทำให้เกิดนิกายมหายานนั้นมีหลายประเด็น
แต่พบสรุปย่อ ๆ ดังต่อไปนี้
4.1 มหายานเกิดจากบางนิกายใน 18
นิกาย ต่างนิกาย ต่างมีอุดมคติทัศนะทางหลักธรรม
และวัตรปฏิบัติที่ผิดแผกแตกต่างกันออกไปมากบ้างน้อยบ้าง
และต่างนิกายต่างก็มีศูนย์กลางของนิกาย นิกายทั้ง 18 มีดังต่อไปนี้ 1 นิกายสถวีรวาท 2 นิกายมหาสังฆิกวาท 3นิกายเอกัพโยหาริกาวาท
4 นิกายโลกุตตรวาทิน 5 นิกายโคกุลิกวาท 6 นิกายพหุสสุติวาท 7 นิกายปัญญัติวาท 8
นิกายมหิสาสิกวาท 9 นิกายวัชชีบุตร 10 นิกายสรวาสติวาทิน 11 นิกายธรรมคุปตะ 12
นิกายกัสสปิกวาท 13 นิกายเสาตรนติกะ 14 นิกายเจติวาท 15 นิกายสมิติยวาท 16
นิกายเหมวันตะ 17 นิกายสุตตวาท 18 นิกายอันธกะ เหล่านี้ต่อมาแตกเพิ่มออกเป็น22
นิกาย คือ 19 นิกายปรเสลิยะและอุตตรเสลิยะ 20 นิกายอุตตรปถะ 21 นิกายวิภัชชวาทิน 22
นิกายเวตุลลลกะ
ต่อมาบางนิกายย่อยก็ได้พัฒนาการมาเป็นมหายานโดยเฉพาะนิกายมหาสังฆิกะ
และบางส่วนก็ยังคงเป็นเถรวาทหรือหินยานเช่นเดิม
4.2 มหายานเกิดจากพระบุคลิกภาพของพระพุทธองค์
ในหลักธรรมของนิกายมหาสังฆิกะ
จะเห็นได้ว่าทัศนะต่อพระบุคลิกภาพอันยิ่งใหญ่ของพระบรมศาสดาในส่วนโลกุตตรภาพ
แตกต่างจากนิกายเถรวาท
ขณะที่ฝ่ายเถรวาทถือว่าพระวรกายเปรียบเหมือนกับสามัญชนทั่วไปย่อมเสื่อมไปเพราะอนิจจัง
ทุกขัง อนัตตา ย่อมแตกดับในที่สุด แต่ที่ไม่ดับคือพระธรรมคำสอนของพระพุทธองค์
แต่มหาสังฆิกะเห็นว่าพระบุคลิกภาพและชนม์ชีพจะแตกดับลงในอนุปาทิเสสนิพพานนั้น
ยังไม่ได้เสียแรงที่พระองค์เป็นอภิบุรุษที่สร้างบารมีมานับอสงไขย
จะมาดับสูญโดยไม่เหลืออะไรไม่ได้ พวกเขาถือว่าภาวะของพระพุทธองค์ทั้งนามและรูปเป็นโลกุตตระ
พระชนม์ชีพยังยั่งยืนไม่มีขอบเขต สิ่งที่แตกดับเป็นเพียงมายาธรรมเท่านั้น
ความคิดเช่นนี้เองที่ก่อให้เกิดลัทธิมหายาน
พวกเขาเห็นตัวอย่างการบำเพ็ญบารมีของพระพุทธองค์เมื่อเสวยพระชาติเป็นพระโพธิสัตว์
ผู้ที่ซาบซึ้งจึงนำเอาโพธิจริยาทั้ง 10
ทัศนั้นมาประกาศเป็นพิเศษและตั้งอุดมคติที่จะให้มุ่งสำเร็จสัพพัญญุตญาณ
มีโอกาสสร้างบารมีเป็นพระโพธิสัตว์เป็นประโยชน์แก่สรรพสัตว์และไม่พอใจในการบรรลุพระอรหันต์
เพราะถือว่าคับแคบเฉพาะตน
4.3 มหายานเกิดจากแรงดันของศาสนาพราหมณ์
ในเมื่อพระองค์ตรัสรู้ และอยู่ระหว่าง
การเผยแพร่พุทธศาสนานั้นหลักธรรมของพระองค์สามารถพิชิตใจของปวงชนได้
เนื่องจากคำสอนที่ประกอบด้วยเหตุผลที่เป็นความจริง
ดังนั้นพุทธศาสนาจึงแพร่หลายไปในหมู่ชนทุกชั้นอย่างรวดเร็ว เร็วจนลัทธิอื่น ๆ
คาดไม่ถึง ลัทธิเหล่านั้นถึงกับเกิดความเสื่อมโดยเฉพาะศาสนาพราหมณ์
คณาจารย์ลัทธิพราหมณ์พยายามล้มพุทธศาสนาแต่ไม่สำเร็จ
จนมาถึงยุคพระเจ้าอโศกมหาราชพระองค์ทำนุบำรุงพุทธศาสนาจนเจริญอย่างสุดขีด
สร้างความเจ็บแค้นในใจแก่พวกพราหมณ์เป็นอย่างมาก
จนโอกาสมาถึงเมื่อยุคของพระเจ้าอโศกมหาราชผ่านพ้นไป พราหมณ์ชื่อสุงคะยึดอำนาจได้
จึงเริ่มทำลายพุทธศาสนาอย่างขนานใหญ่
ส่วนศาสนาพราหมณ์นั้นก็เริ่มปรับปรุงตัวอย่างขนานใหญ่แต่งมหากาพย์ขึ้นมา ๒
เรื่องคือมหภารตะและรามายณะหรือรามเกียรติเป็นที่นิยมชมชอบมากที่สุด
พราหมณ์ยังเลียนแบบฝ่ายพุทธที่มีไตรสรณคมน์ 3 ประการ จึงสร้างตรีมูรติขึ้นบ้าง
คือรวมพระเจ้า 3 องค์ เข้าไป คือพระพรหม พระศิวะและนารายณ์เป็นที่พึ่งสูงสุด
ฝ่ายพุทธมีสังฆาราม เป็นที่อยู่อาศัย ฝ่ายพราหมณ์ก็สร้างสังฆารามขึ้นมาบ้าง
ฝ่ายพุทธจาริกแสวงบุญตามสังเวชนียสถาน ฝ่ายพราหมณ์ก็สร้างแหล่งจาริกแสวงบุญเช่นกัน
การปรับปรุงของฝ่ายพราหมณ์ครั้งนี้ นับว่าได้ผลมาก ทำให้อิทธิพลขยายไปทั่วชมพูทวีป
เมื่อสถานการณ์เช่นนี้
คณาจารย์ฝ่ายพุทธไม่สามารถนิ่งดูดายได้จึงปฏิรูปการเผยแพร่พุทธศาสนาเพื่อแข่งกันศาสนาพราหมณ์
โดยปฏิรูป 2 แนวคือ ก.แนวแห่งบุคลาธิษฐาน ข.ปฏิรูปตามแนวแห่งธรรมาธิษฐาน
เนื่องจากการปฏิรูปลัทธิธรรมดังกล่าว
แม้จะเกิดจากพระเถระจาก 18 นิกายก็จริงอยู่
พระเถระเหล่านี้หนักไปในทางการศึกษาปรัชญา
ส่วนผู้ที่ปฏิรูปทั้งทางด้านธรรมาธิษฐานและปุคลาธิษฐานคือพุทธบริษัทฝ่ายคฤหัสถ์โดยเฉพาะหนุ่มสาว
คณะพุทธบริษัทเหล่านี้พยายามเผยแพร่ศาสนาตามสังคมด้านต่าง ๆ
อย่างใกล้ชิดและสะดวกกว่าพระสงฆ์ เพราะย่อมเคร่งครัดสมณสารูป
สามารถเผยแพร่ธรรมได้ทุกกาละเทศะ และคนเหล่านี้ก็ปรารถนาโพธิญาณเช่นกัน
1.
เถรวาทถือว่าการบรรลุพระอรหันต์เป็นสิ่งสูงสุดของจุดหมาย แต่มหายานถือว่าสภาวะการเข้าถึงความเป็นพระโพธิสัตว์สำคัญกว่าพระอรหันต์
2.
เถรวาทเน้นให้ชาวพุทธพึ่งตนเองเป็นสำคัญ พระพุทธองค์เป็นผู้ชี้ทางเท่านั้น
ส่วนมหายานได้อนุญาตให้อ้อนวอนพระพุทธองค์และพระโพธิสัตว์ต่าง ๆ ได้
บางนิกายมหายานถือว่าเพียงระลึกพระโพธิสัตว์ก็สามารถพ้นทุกข์ได้
3.
เถรวาทเป็นอเทวนิยมคือไม่นับถือพระเจ้าเป็นผู้สร้าง เชื่อในกฎแห่งกรรม
ส่วนมหายานพัฒนาเข้าใกล้ศาสนาพราหมณ์และเทวนิยมมากขึ้นโดยถือว่าพระอาทิพุทธเป็นพุทธะที่สูงสุด
ทรงดลบันดาลให้ทุกสิ่งเป็นไปแม้แต่พระพุทธองค์ก็เป็นภาคหนึ่งของพระอาทิพุทธ
4. เถรวาทรักษาความเดิมของคำสอนทุกประการไม่นิยมเปลี่ยนแปลงคำสอน
แม้ภาษาก็ใช้ภาษาเดิมจารึกคือบาลี ส่วนมหายานปรับปรุงเปลี่ยนแปลงไปตามคำสอนไปมาก
และแต่งคัมภีร์จับใส่พระโอษฐ์อยู่เสมอภาษาเบื้องต้นใช้สันสกฤต
ก่อนจะใช้ภาษาถิ่นของตนในลำดับต่อมา
5. เถรวาทมุ่งช่วยตนเองให้พ้นสังสารวัฏฏ์ก่อนช่วยผู้อื่น
แต่มหายานเน้นช่วยผู้อื่นก่อน ส่วนตนนั้นจะตามไปภายหลัง จึงเรียกยานของตนว่ามหายาน
เรียกเถรวาทว่าหินยานแปลว่ายานเล็ก หรือยานเลว
6.
เถรวาทไม่มุ่งเน้นการฉันมังสวิรัติ คืออาหารเว้นจากเนื้อสัตว์
ยกเว้นเนื้อที่มีพระพุทธองค์ห้ามไว้ เพราะถือว่าทำตนให้เลี้ยงง่าย
แต่มหายานถือว่าการทานมังสวิรัติเป็นสิ่งที่จำเป็นยิ่ง
พวกเขาถือว่าที่ผู้ช่วยเหลือสัตว์จะไม่มีเนื้อของเขาในท้องของตนเอง
7.
เถรวาทถือว่าพระศากยมุนีพุทธ พระโอรสพระเจ้าสุทโธธนะเป็นองค์สูงสุด
เป็นผู้ก่อนตั้งศาสนาพุทธ แต่มหายานได้ยกฐานะพระพุทธเจ้าหลายพระองค์ให้เทียมเด่นกับพระองค์
และบางพระองค์ก็ดีเด่นยิ่งกว่าเสียอีกพระพุทธเจ้าที่มหายานยกย่องขึ้น เช่น
พระอมิตาภพุทธะ พระมัญชุศรี พระอาทิพุทธะ พระไวโรจนะ เป็นต้น
8. ตามปกติแล้ว
คนส่วนมากต้องการความอุดมสมบูรณ์ในทางกามสุข ทิพยสุข เป็นต้น
คนที่ต้องการพ้นจากทุกข์จำนวนน้อยเท่านั้นมหายานจึงมีสุขาวดีพุทธเกษตรเพิ่มขึ้นมา
ซึ่งเป็นที่ประทับของพระพุทธเจ้าเป็นจำนวนมากเป็นแดนบรมสุข
คนที่ไปเกิดมีโอกาสใกล้ชิดพระพุทธเจ้าและอาศัยบารมีของพระพุทธเจ้าทำให้สามารถบรรลุพระอรหันต์ง่ายเข้า
9. มหายานก้าวหน้าถึงขนาดสอนอภิปรัชญาตรรกศาสตร์
จนเกิดระบบปรัชญาสำคัญขึ้น 3 สาขา คือ สุญญตวาท จิตนิยม จิตอมตวาท
ถือว่าเป็นผลงานที่เด่นมากของมหายาน จนเกิดคำขวัญว่า มหายานเพื่อมหาชน
10.
พระพุทธเจ้าในทัศนะของมหายานเป็นทิพยภาวะอันประเสริฐไม่มีการเปลี่ยนแปลงแต่ประการใด
มหายานจึงถือว่า คนเรายังอาจเข้าเฝ้าสดับสุรเสียงของพระพุทธเจ้าได้อยู่ด้วยเหตุนี้
มหายานจึงมี 3 กาย คือ
1. สัมโภคกาย คือ พระกายที่เป็นทิพยภาวะ ประทับอยู่ ณ แดนพุทธเกษตร
2. นิรมานกาย คือ พระกายที่พระองค์เนรมิตรขึ้นทำนองอวตารลงมา
อาการมีทรงพระชวร ประสูติทางพระวรกายนั้นเป็นสิ่งมายาทั้งสิ้น
3. ธรรมกาย คือสุญญตภาวะ หรือ พระนิพพานนั้นเอง
ศาสนาพุทธเป็นศาสนาประเภทอเทวนิยม
และเป็นศาสนาที่มีผู้นับถือมากศาสนาหนึ่งของโลก รองจากศาสนาคริสต์ ศาสนาอิสลาม
และศาสนาฮินดู ประวัติความเป็นมาของศาสนาพุทธเริ่มตั้งแต่สมัยพุทธกาล
ผู้ประกาศศาสนาและเป็นศาสดาของศาสนาพุทธคือพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงตรัสรู้เมื่อวันขึ้น
15 ค่ำ เดือนวิสาขะหรือเดือน 6 ณ
ใต้ต้นพระศรีมหาโพธิ์ ตำบลอุรุเวลาเสนานิคม แคว้นมคธ ประเทศอินเดีย 45 ปี ก่อนพุทธศักราช ปัจจุบันสถานที่นี้ เรียกว่า พุทธคยา
อยู่ห่างจากเมืองคยาประมาณ 11 กิโลเมตร
ประวัติความเป็นมาของพุทธศาสนาหลังจากการประกาศศาสนา เริ่มจากการแพร่หลายไปทั่วอินเดีย
หลังพุทธปรินิพพาน 100 ปี จึงแตกเป็นนิกายย่อย
โดยนิกายที่สำคัญคือเถรวาทและมหายานนิกายมหายานได้แพร่หลายไปทั่วเอเชียกลาง
เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ และเอเชียตะวันออก เมื่อศาสนาพุทธในอินเดียเสื่อมลง
พุทธศาสนามหายานในเอเชียกลางและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ได้เสื่อมตามไปด้วย
ยังคงเหลือในจีน ทิเบต ญี่ปุ่น เวียดนาม
ส่วนนิกายเถรวาทได้เฟื่องฟูขึ้นอีกครั้งในศรีลังกา
และแพร่หลายไปในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
พุทธศาสนาได้แพร่หลายไปยังโลกตะวันตกตั้งแต่ครั้งโบราณ
แต่ชาวตะวันตกหันมาสนใจพุทธศาสนามากขึ้นในยุคจักรวรรดินิยมและหลังสงครามโลกครั้งที่สอง
พระพุทธศาสนามหายานเริ่มก่อตัวขึ้นเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ 6-7
โดยเป็นคณะสงฆ์ที่มีความเห็นต่างจากนิกายเดิมที่มีอยู่ 18 - 20 นิกายในขณะนั้น
แนวคิดของมหายานพัฒนามาจากแนวคิดของนิกายมหาสังฆิกะและนิกายที่แยกไปจากนิกายนี้
จุดต่างจากนิกายดั้งเดิมคือคณะสงฆ์กลุ่มนี้ให้ความสำคัญกับการเป็นพระโพธิสัตว์และเน้นบทบาทของคฤหัสถ์มากกว่าเดิมจึงแยกออกมาตั้งนิกายใหม่
เหตุที่มีการพัฒนาลัทธิมหายานขึ้นนั้นเนื่องจาก แรงผลักดันจากการปรับปรุงศาสนาพราหมณ์
มีการแต่งมหากาพย์รามายณะและมหาภารตะเพื่อดึงดูดใจผู้อ่านให้ภักดีต่อพระผู้เป็นเจ้า
กำหนดให้มีพระเจ้าสูงสุด 3 องค์ คือพระพรหม พระนารายณ์
พระอิศวร ประกอบกับได้รับการสนับสนุนจากกษัตริย์ ศาสนาพราหมณ์จึงฟื้นตัวอย่างรวดเร็ว
ฝ่ายพุทธศาสนาจึงจำเป็นต้องปรับตัว แรงบันดาลใจจากบุคลิกภาพของพระพุทธองค์
ฝ่ายมหายานเห็นว่าพระพุทธองค์เป็นบุคคลที่ยิ่งใหญ่ ไม่ควรสิ้นสุดหลังจากปรินิพพาน
ทำให้เหมือนกับว่าชาวพุทธขาดที่พึ่ง จึงเน้นคุณความดีของพระองค์
ในฐานะที่เป็นพระโพธิสัตว์ เน้นให้ชาวพุทธปรารถนาพุทธภูมิ
บำเพ็ญตนเป็นพระโพธิสัตว์ช่วยเหลือผู้อื่น
ภายหลังจึงเกิดแนวคิดตรีกายของพระพุทธเจ้าเกิดจากบทบาทของพุทธบริษัทที่เป็นคฤหัสถ์
เพราะลัทธิมหายานเน้นที่การบำเพ็ญบารมีของพระโพธิสัตว์
ซึ่งพระโพธิสัตว์เป็นคฤหัสถ์ได้ จึงเป็นการเปิดโอกาสให้คฤหัสถ์เข้ามามีบทบาทมากขึ้น
คณาจารย์ที่สำคัญของนิกายมหายานคือ พระอัศวโฆษ พระนาคารชุน พระอสังคะ พระวสุพันธุ
เป็นต้น หลังจากการก่อตัว
พุทธศาสนามหายานซึ่งมีจุดเด่นคือสามารถปรับตัวให้เข้ากับความเชื่อดั้งเดิมที่แตกต่างไปในแต่ละท้องถิ่นได้ง่ายกว่าพุทธศาสนาเถรวาทซึ่งเป็นแบบดั้งเดิมได้แพร่กระจายออกจากอินเดียไปในทวีปเอเชียหลายประเทศ
สมัครสมาชิก บทความ [Atom]
แสดงความคิดเห็น